صمت – به نظر میرسد صنعت خودرو بالنده نشده در حال فرسودگی است. مشکل کجاست؟ چه زمانی میتوان گفت صنعت خودرو کشور در مسیر پیشرفت، بلوغ و بالندگی قرار دارد؟ چگونه است که کشوری مانند چین به تولید و صادرات ۳۳ میلیون خودرو رسیده اما صنعت خودرو ایران حتی در تامین نیاز داخل هم با چالش‌های اساسی روبه‌رو است؟
نهادینه شدن هدف
جواد مرزبان‌راد، مدرس مهندسی خودرو و کارشناس این حوزه در پاسخ به این پرسش که چه زمانی میتوان گفت صنعت خودرو کشور توسعه پیدا کرده و شاخصهای این توسعهیافتگی چیست، به صمت گفت: هیچ‌گاه تکامل ناگهانی رخ نمیدهد و هر حوزه‌ای در طول زمان، رشد و پیشرفت می‌کند، پس نمیتوان به یکباره گفت توسعه، باید عنوان کرد که چه زمان صنعت خودرو در مسیر توسعهیافتگی حرکت می‌کند. وی افزود: اگر صنعتی در مسیر توسعه قرار گیرد، یعنی در آن صنعت بهگونهای ریلگذاری شده که دائما در حال پیشرفت است.
او ادامه داد: تا برخی مسائل نهادینه نشود، کشور و بهتبع آن صنعت خودرو در مسیر توسعه قرار نخواهد گرفت. به‌عنوان مثال، دانشآموزی امتحان دارد. او یکی، دو هفته شروع به درس خواندن می‌کند. امتحان می‌دهد و اتفاقا نمره خوبی هم میگیرد و قبول می‌شود. اما این عملکرد بسیار متفاوت است با دانشآموزی که در مسیر علمی قرار گرفته و به طور خودجوش مطالعه می‌کند و درس میخواند. دانش‌آموز دوم موفق‌تر است، چون این‌گونه تربیت شده. بحث توسعهیافتگی صنعت خودرو هم همین‌گونه است. ممکن است زمانی ناگزیر و دستوری هزینه شده و صنعتی راهاندازی شود تا هنگامی که اجبار وجود دارد، فعالیتها ادامه دارد اما اجبار نباشد، آن صنعت تعطیل می‌شود. با این عملکرد که شاهد آن هستیم، تولید نهادینه نشده تا پس از آن در مسیر توسعه قرار بگیرد.
او تاکید کرد: سازکارها باید بهگونهای باشد و افراد به فرهنگی دست پیدا کنند که حرکت رو به پیشرفت به‌اصطلاح در خون‌شان باشد و در نتیجه آن جامعه در مسیر توسعهیافتگی قرار میگیرد. در این میان، صنعتی در مسیر توسعه قرار میگیرد که فرهنگ توسعه و پیشرفت برای آن صنعت نهادینه شده باشد.
آموزش از سن کودکی
مرزبان‌راد در پاسخ به این پرسش که نهادینه شدن توسعهیافتگی در فرهنگ، چه زمانی رخ می‌دهد، گفت: زمانی که چند عامل در کنار هم جمع شوند که نخستین آن آموزش است، البته آموزش مقطعی نه. ضمن اینکه این امر باید از کودکی آموزش داده شود.
اصلاح قوانین
این عضو هیاتعلمی دانشگاه علم و صنعت در ادامه به قوانین اشاره کرد و گفت: در کنار آموزش باید قوانین نیز درست باشد. افرادی که درست کار نمیکنند نباید تشویق شوند. به‌عنوان مثال، برخی وامگیرندگان در زمان مقرر اقساط‌شان را پرداخت می‌کنند اما بعضی دیگر به موقع اقساط‌شان را نمی‌پردازند و جریمه میشوند. در ادامه اعلام می‌شود افرادی که بابت دیرکرد پرداخت، جریمه شده‌اند مبلغ جریمه آنها بخشیده شده است. این نوع برخوردها نشان می‌دهد سیستم درست کار نمیکند و برای رفع یک مشکل، مقطعی عمل می‌کنند و در ادامه یک مشکل بزرگتر ایجاد می‌شود. به این ترتیب، افرادی که درست عمل نمیکنند به نوعی تشویق میشوند مالیات‌شان را نپردازند، وام‌شان را در زمان مقرر تسویه نکنند و…
او افزود: اگر قرار باشد فرهنگ جامعهای در مسیر توسعهیافتگی قرار گیرد، تشویق‌ها و تنبیهها باید در زمان خود و به‌درستی انجام شود. در حال‌حاضر هنوز به فرهنگ توسعهیافتگی دست نیافته‌ایم. این امر مهم با رانت و ارتباط هم دست‌یافتنی نیست.
وی تصریح کرد: قوانین کار برای ایجاد کار نیست. برخی از این قوانین، ترمزی در مقابل کار هستند. ریشه‌های قوانین کار باید عدالتمحور باشد.
مرزبان‌راد با بیان اینکه صنعت خودرو هنوز در ریل توسعهیافتگی قرار نگرفته، گفت: اگر توسعهیافتگی نهادینه شود، حتی اگر یک فرد ضعیف هم در سیستم قرار گیرد، نمیتواند صنعت در ریل توسعه را از مسیر خود جدا کند.
او به گلایه ادامه داد: در رسانه به‌جای آموزش کار، بیشتر آموزش ضدارزش و مصرف داده می‌دهد. به‌عنوان مثال، اگر فردی در یکی از فیلمها و سریالهای تلویزیون داخلی بخواهد درباره مشکلات کار بگوید به صورت شیکپوش در محیطی متمول، پشت میز نشسته و به فردی تلفن می‌کند و از مشکلات کار می‌گوید؛ در مقابل کشورهای صنعتی وقتی میخواهند فرهنگ کار کردن را نشان دهند فرد مثلا در چال تعویض روغن تعمیرگاه خودرو با صورتی کمی سیاه و با ابزار کار، از مسائل کار می‌گوید. این نشان می‌دهد فرهنگ کار که ضرورت توسعهیافتگی است در سطح مدیران یک رسانه به‌عنوان متولی فرهنگ وجود ندارد.
مرزبان‌راد در پایان گفت: متاسفانه در کشور کار با تجارت یکی شده، در حالی که تمام این مسائل از آموزش تا فرهنگ باید در کنار هم دیده شوند تا جامعه یا صنعتی در مسیر توسعهیافتگی قرار بگیرد.
قیمت رقابتی
در ادامه سعید مدنی، مدیرعامل اسبق شرکت خودروسازی سایپا درباره ضروریات توسعهیافتگی صنعت خودرو به صمت گفت: هر زمان صنعت خودرو کشور توانست مشتری جهانی برای محصولاتش پیدا کند و خودروهایی براساس کلاس جهانی با نرخ تمام‌شده رقابتی تولید کند، میتوان گفت این صنعت روی ریل توسعه قرار گرفته و در مسیر درست در حال حرکت است.
وی در ادامه افزود: واقعیت بازار خودرو داخل این است که هر محصولی در کشور تولید شود، چه با آپشنهای بیشتر و چه کمتر، مدل قدیمی یا جدید، مشتری دارد.
او تصریح کرد: تعداد خودروهای فرسوده در کشور بالاست و تیراژ تولید هم در مقیاسی که باید باشد، نیست؛ بنابراین همیشه تقاضای عقبافتاده و پنهان در بازار خودرو کشور وجود دارد و مشکلی در بازار داخل برای فروش نخواهیم داشت. اما اگر بتوان خودرویی تولید کرد که نرخ آن با مشابههای خارجی یکسان بوده و دستکم ۱۰ یا ۲۰ درصد محصولات هم صادر شود، میتوان ادعا کرد دارای یک صنعت توسعهیافته یا در حال توسعه هستیم.
دلار و انگیزه صادرات و واردات
مدنی در پاسخ به این پرسش که چگونه میتوان در تولید به این نرخ رقابتی برای ورود به بازار جهانی رسید، گفت: صنعت خودرو متاثر از زیرساختهای اقتصادی است و خود هم بر این زیرساختها تاثیر دارد. واقعیت این است که اگر شرکت خودروسازی پس از ۳ یا ۴ سال محصولی در کلاس جهانی تولید کند اما به یکباره دولت نرخ ارز را دستوری کاهش دهد، خودروساز امکان صادرات نخواهد داشت.
او ادامه داد: برعکس اگر نرخ دلار خیلی افزایش پیدا کند میتوان بخشی از محصولات را صادر کرد. در نتیجه مسائل اقتصادی کشور روی صنعت خودرو تاثیر گذاشته و تاثیر میپذیرد. در دورهای که فروش نفت خوب و عرضه دلار بیشتر از تقاضا بود، دولت دستوری نرخ دلار را پایین نگه داشت. در اقتصادی که نرخ ارز عمدا پایین نگه داشته شود، اصولا تمایل به واردات بالا میرود.
او یادآور شد: در این دوره، قطعهسازان محصولات خود را در کشوری دیگر تولید و وارد میکردند، چون ساخت آنها و واردات‌شان ارزانتر از تولید در داخل بود. ضمن اینکه در این دوره محدودیت نرخ خودرو وجود داشت و خودروسازان نمیتوانستند نرخ محصولات را افزایش دهند؛ بنابراین نرخ تمام‌شده پایین قطعات مهم بود.
عملکردهای یک بام و دو هوا
این کارشناس صنعت خودرو با بیان اینکه هر زمان نرخ دلار افزایش پیدا می‌کند، تمایل برای صادرات هم بیشتر می‌شود، گفت: سیاست‌های قیمتگذاری هم در این روند تاثیر زیادی دارد. هنگامی که مقایسهای بین صنایع پتروشیمی و خودرو انجام می‌دهیم، این مسئله بیشتر روشن می‌شود. صنایع پتروشیمی، مواد اولیه را از داخل تامین می‌کنند. وقتی در چند سال گذشته، دولت سوخت و مواد اولیه ارزان در اختیار این کارخانجات قرار داد در مقابل، آنها محصولات را با نرخ جهانی معامله کردند صادراتشان رشد کرد و امروز درآمد ارزی خوبی دارند.
در حالی که برعکس این عملکرد در صنعت خودرو رخ داد. ورودی این صنعت (مواد اولیه داخلی و خارجی) با نرخ روز دلار اما هنگام فروش نباید خودروها از عددی بالاتر معامله میشد. در نتیجه با این روند صنعت خودرو در مسیر توسعه قرار نخواهد گرفت.
مدنی معتقد است که پیشرفت صنعت خودرو جز در رقابت با تولیدکنندگان جهانی به‌لحاظ کیفیت و نرخ و نیز داشتن بازار صادراتی محقق نمی‌شود و این امر با خصوصیسازی شرکت‌های خودروساز داخلی شدنی است. حتی دولتهایی که همچون ما دغدغههای مالی و ارزی ندارند، از صنایع خارج شده و فقط بر عملکرد خودروسازان نظارت دارند.
الگوی ژاپنی و چینی
مدنی در پاسخ به پرسشی دیگر مبنی بر اینکه آیا کشورهایی که در بازار جهانی حضور دارند با افزایش نرخ دلار در کشور خود به این امر دست یافتهاند، گفت: بله. یک اصل در اقتصاد وجود دارد که عنوان می‌کند برای اینکه صادرات خوبی داشته باشید باید ارزش پول ملی پایین اما در کشورهای دیگر بالا باشد.
او ادامه داد: ژاپن در دورهای که در حال پیشرفت بود، چون نیاز داشت و بنای اقتصادش را بر پایه صادرات گذاشته بود، به هر قیمتی ارزش ین را نسبت به دلار پایین نگه داشته بود. زمانی‌که ارزش ین روزبه‌روز بالاتر میرفت (چون رشد ژاپن سریع اتفاق افتاد) دولت ین به بازار تزریق میکرد که ارزش پول ملی خود را در مقابل دلار پایین نگه دارد. او گفت: این عملکرد وجود دارد اما نرخ را معقول بالا نگه میدارند و این‌گونه نیست که قیمت‌ها خیلی بالا یا پایین شود. وی اضافه کرد: کمتر کشوری می‌بینیم (شاید یک یا دو کشور) که در مدت دو سال، ارزش پول ملی آنها به یکششم، یکهفتم و یکهشتم رسیده باشد.
۳ سال قبل در کشور دلار ۳ هزار تومان بود اما در کمترین زمان این نرخ به ۳۰ و ۳۱ هزار تومان رسید که معقول نیست. این بالا رفتن نرخ دلار در کشور ارتباطی به مکانیسمهای اقتصادی در حوزه رشد و توسعه ندارد. دولت در بودجه کسری دارد. نرخ ارز هم در دست دولت است که دولت دوازدهم هم به آن اذعان داشت؛ در نتیجه نرخ آن را در بازار بالا یا پایین میبرد.
وی تاکید کرد: بنابراین دولتهایی بودهاند که برای توسعه، برای دورهای ارزش پول ملی خود را نسبت به پول کشورهایی که به آنها صادرات داشتند و دارند به شکل معقول و براساس مکانیسمهای اقتصادی پایین میآورند تا صادراتشان رونق گرفته و صنایع‌شان در ریل توسعه قرار گیرد.
مدنی با بیان اینکه این امر با هدف انجام می‌شود، گفت: این تجربه را در چین هم شاهد هستیم. دولت این کشور در ابتدای کار این‌گونه عمل کرد. ضمن اینکه درحال‌حاضر هم با وجود رشد دو رقمی باز هم ارزش پول ملی را در مقابل دلار کنترل می‌کند تا صادراتش دچار مشکل نشود.
مدیرعامل اسبق شرکت خودروسازی سایپا افزود: نرخ تورم در کشورهایی مانند ژاپن و آلمان در بعضی سال‌ها منفی است. در نتیجه این‌گونه نیست که با پایین نگه داشتن ارزش پول ملی یا بالا بردن نرخ دلار در جامعه، تورم ایجاد شود. نظارت و کنترل دقیق وجود دارد تا اقتصاد و رفاه مردم دچار مشکل نشود.
آدرس غلط
مدنی در ادامه سخنان خود به ناپایدار بودن قیمت‌ها در کشور اشاره کرد و گفت: نرخ بنزین به‌اصطلاح یک‌شبه گران می‌شود یا نرخ دلار بالا میرود (به عنوان مثال در شهریور ۹۱ دلار از هزار به ۳ هزار تومان رسید) و… در مقابل این افزایش، نرخ مواد اولیه ۴ برابر می‌شود. این در حالی است که باید با برنامه این اتفاقات رخ دهد. مثلا امسال اعلام شود سال آینده براساس پیشبینیهای اقتصادی نرخ دلار از ۲۵ به ۲۶ یا ۳۰ هزار تومان میرسد. این امر امکان برنامهریزی و هدفگذاری را به صنعتگر می‌دهد.
وی اظهارکرد: گاهی آدرس غلط داده می‌شود که خودرو ارزبری ندارد و با افزایش نرخ دلار نباید گران شود اما کسی نمیگوید نرخ مواد اولیه تولید داخل با ۳ برابر شدن نرخ دلار، نرخ فولاد ۴ برابر، پتروشیمی ۵ برابر و مس ۷ برابر می‌شود.
مدنی تاکید کرد: تا زیرساختهای اقتصادی درست نشود و این دوگانگیها در سیاستگذاریها حل نشود، توسعه ممکن نیست. سازمان برنامه و بودجه تعطیل است و هر بخشی به‌طور جداگانه برنامهریزی دارد. سیاست‌های موجود؛ نه به‌نفع خودروساز است، چون نمیتواند پروژههای توسعهای خود را اجرا کند. نه به‌نفع بانک است، چون باید به‌طور دائم وام دهد که شرکت‌های خودروساز سرپا بمانند. ضمن اینکه ریسک سوخت پولش وجود دارد. نه به‌نفع سهامدار است، زیرا هیچ سود از این شرکت‌های زیانده ندارد، قطعهساز هم رضایت ندارد، زیرا پولش که باید ۳ ماهه پرداخت شود یک سال بعد به دستش می‌زسد. در نهایت مصرفکننده هم رضایت ندارد، زیرا محصول مورد نیازش با نرخ بسیار بالا عرضه می‌شود. در چنین شرایطی حتی دولت هم منتفع نمی‌شود.
سخن پایانی
صنعت خودرو کشور همچنان در مسیر توسعه قرار ندارد، زیرا این امر نهادینه نشده و دغدغه آن کشور وجود ندارد. بنا به‌گفته کارشناسان حوزه صنعت نخست باید فرهنگ توسعهیافتگی در کشور نهادینه شود و در آموزش‌ها و قوانین نمود پیدا کند تا صنعت خودرو نیز در مسیر توسعه قرار گیرد. به گفته این کارشناسان، هر زمان صنعت خودرو توانست محصولاتش را صادر کند، میتوان عنوان کرد خودروسازی در مسیر درستی قرار گرفته است. تحقق این امر مهم (صادرات خودرو به بازار جهانی) نرخ رقابتی است. بهرهوری با نوسانات بازارها و مشکلات اقتصادی از بین رفته و از اینرو صنعت خودرو نهتنها بازار جهانی ندارد، بلکه در تامین بازار داخل نیز با مشکلاتی روبه‌رو است.
