صمت – به‌طور معمول از میان شرکت‌های صنعتی و معدنی داوطلب پس از ارزیابی که مهم‌ترین شاخص آن میزان فروش است، ۵۰۰ شرکت برتر و در نهایت از میان آنها ۱۰۰ شرکت، حائز رتبه می‌شوند. نکته جالب این است که صنعت خودرو کشور با وجود اینکه در شاخص اشتغالزایی رتبه‌دار بوده و در جایگاه دوم یا سوم قرار دارد اما در سایر شاخص‌ها که مهم‌ترین آنها فروش است، رتبه‌ای ندارد.
حال پرسش این است که هزینه‌کرد صنعت خودرو (خودروسازان و قطعه‌سازان) برای نیروهای انسانی چه خروجی در شاخص‌های اقتصادی کشور داشته است؟ در این مسئله، بهره‌وری نکته مغفول‌مانده در این صنعت به‌شمار می‌رود.
آمار اشتغال صنعت خودرو
امید رضایی، عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور درباره میزان اشتغال در صنعت خودرو (خودروسازی و قطعه‌سازی) به صمت گفت: مجموع آمار اشتغال در صنعت خودرو ۷۰۰ هزار نفر است که از این رقم ۵۵۰ هزار نفر آن مربوط به صنعت قطعه کشور و زنجیره تامین خودروسازان است. او افزود: اشتغالزایی صنعت خودرو در قطعه‌سازی بسیار زیادتر و بکارگیری این تعداد افراد متناسب با نیاز واحدهای صنعتی بوده؛ در نتیجه بهره‌وری در حوزه اشتغال صنعت قطعه محقق شده است.
جایگاه بهره‌وری در قطعه‌سازی
این فعال صنعت خودرو ادامه داد: عمده شرکت‌های قطعه‌سازی چون خصوصی هستند، تحت هیچ شرایطی بدون کارآیی نیرو استخدام نمی‌کند. در بنگاه‌های خصوصی و اشتغال آزاد، سرمایه‌گذار شرایط سودآوری خود را برآورد کرده و در ادامه نیروی انسانی موردنیاز خود را استخدام می‌کند. رضایی در ادامه سخنان خود گفت: در حوزه خودروسازی کارشناسان امر باید نظر بدهند که با توجه به تیراژ تولید و میزان ظرفیت این دو شاخص با نیروی انسانی موجود برابری می‌کند یا خیر.
این عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور خاطرنشان کرد: تمام این سخنان با توجه به تولید سالانه یک‌میلیون خودرو بوده اما اگر این تیراژ تولید به ۲ میلیون خودرو افزایش پیدا کند با احتساب صادرات، وضعیت این صنعت بهبود پیدا می‌کند. این نشان می‌دهد صنعت خودرو هنوز برای رشد اشتغال جای کار دارد.
اشتغال و رباتیک شدن تولید
رضایی درباره پارامتر دیگر حوزه بهره‌وری در اشتغال عنوان کرد: اتوماسیون شدن خطوط تولید، در بهره‌وری اشتغال موثر بوده و ممکن است در نگاه کلان از نظر اقتصادی نتایج مثبتی داشته باشد اما به باور بسیاری از کارشناسان در حیطه اشتغال می‌تواند آثار منفی به جای گذارد، چراکه در این فرآیند ماشین جایگزین نیروی انسانی می‌شود. وی تصریح کرد: خطوط تولید آرام‌آرام به سوی اتوماسیون شدن یا به عبارت بهتر رباتیک شدن در حال حرکت هستند. صنعت خودرو هم از این تغییر و تحولات مستثنا نبوده و شاهد این اتفاقات در حوزه خودروسازی جهان هستیم. صنعت خودرو کشور در ابتدای راه قرار دارد و هنوز به‌طور گسترده در شرکت‌های خودروسازی و قطعه‌سازی عملیاتی نشده است.
این فعال صنعت خودرو در ادامه سخنان خود تاکید کرد: اگر بخواهیم نگاه واقع‌بینانه‌ای به این موضوع (اتوماسیون خطوط تولید) داشته باشیم با رباتیک شدن تولید با افزایش تیراژ ممکن است اشتغالزایی جدیدی اتفاق نیفتد.
ظرفیت اشتغال در صنعت
عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور با اشاره به نهایت ظرفیت اشتغال در صنعت خودرو با توجه به تغییرات جهانی در حوزه تولید خودرو، گفت: میزان اشتغال در خودروسازی و زنجیره تامین آن می‌تواند در شرایط عادی به ۸۰۰ هزار نفر هم برسد. او افزود: اگر تعداد خودروسازان داخلی بیشتر شود، تحقق رشد اشتغال تا سقف یک‌میلیون نفر هم دور از انتظار نیست.
فاصله با همتایان بین‌المللی
به‌طور قطع فردی که در شرکت هیوندایی مشغول به کار است با کسی که در خودروسازی اشتغال دارد که فقط ۲۰ درصد محصولات آن ساخت داخل است، متفاوت خواهد بود. رضایی در پاسخ به این پرسش که آیا هر اشتغالزایی منجر به بهره‌وری می‌شود، گفت: ارتباط اشتغال و بهره‌وری نه فقط در صنعت خودرو جهان با داخل متفاوت است، بلکه در واحدهای صنعتی قطعه‌ساز هم همین‌گونه است. در صنعت قطعه وقتی بخش خصوصی از جیب خودش هزینه می‌کند، موشکافه‌تر در حوزه فعالیت‌های اقتصادی گام برمی‌دارد. اما اینکه عنوان کنیم قطعه‌سازان ایرانی مانند همتایان بین‌المللی خود به‌روز فعالیت دارند، خیر، این‌گونه نیست. وی افزود: در برخی از بخش‌های قطعه‌سازی این فاصله بین قطعه‌سازان داخلی و خارجی به‌لحاظ نیروی انسانی و بهره‌وری زیاد نیست.
این فعال صنعت قطعه یادآور شد: ماهیت بخش خصوصی این است که باید ظرفیت تولید و بازار کالای تولیدی ۳ برابر نیروی کار استخدامی باشد. یعنی کار تعریف‌شده برای یک نفر، ۳ برابر آن چیزی است که باید انجام دهد. وی گفت: هرقدر به لحاظ فناوری صنعت ما ارتقا یابد، فاصله بهره‌وری ما با همتایان خارجی کمتر می‌شود.
جای خالی صادرات
عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور در حوزه بهره‌وری نیروی انسانی و صادرات هم عنوان کرد: سودآوری صنعت قطعه در حوزه ارزآوری کم است، زیرا صادرات ندارد و این مسئله را باید در بخش دیگر پیگیری کرد. زمان و توانی که صنعت قطعه در تولید گذاشته اگر به‌جای قطعات سمند، تیبا، پژوپارس و خودروهای قدیمی شده در جهان، صرف تولید قطعات تویوتا و سایر خودروهای روز جهان می‌کرد در حوزه ارزآوری هم مانند اشتغال سودآور و امروز مانند ترکیه بود.
رضایی تصریح کرد: در حال‌حاضر ترکیه در حال استفاده از همین استعداد نیروی انسانی است البته برای خودروهایی که صادراتی هستند. محصولات قطعه‌ساز ما فقط برای خودروهایی است که مصرف داخل دارند. البته سرعت رشد و تولید قطعه‌سازان ایرانی بسیار بالا بوده و باعث تعجب آنها می‌شود. در نتیجه می‌توان عقب‌ماندگی موجود را جبران کرد اما بستگی به این دارد که این انرژی برای چه‌کاری هزینه می‌شود.
این فعال صنعت قطعه اظهارکرد: توان و انرژی نیروی انسانی فعال در صنعت قطعه برای خودروهای منسوخ‌شده در جهان صرف می‌شود اما قطعه‌ساز ترکیه‌ای برای تولید خودروهای روز هزینه می‌کند؛ بنابراین ارزآوری آنها بسیار بالاست. او ادامه داد: در حوزه قطعات الکترونیکی فاصله ما با شرکت‌های جهانی بین نسبت اشتغال و بهره‌وری زیاد نیست و این فاصله بیشتر مربوط به فناوری بوده و اگر در این حوزه به‌روز شویم، این فاصله بسیار کم می‌شود.
نیروی انسانی ارزان و فناوری
رضایی با اشاره به صرفه‌اقتصادی نیروی انسانی به نسبت فناوری یادآور شد: گاهی هزینه و دستمزد نیروی انسانی معقول است که تولیدکننده را به سوی اخذ فناوری به‌روزتر برای افزایش بیشتر بهره‌وری هدایت نمی‌کند. به‌عنوان مثال، بهره‌وری نیروی انسانی در ایران باید با کشورهایی مانند چین، هند، پاکستان و… مقایسه شود. کشورهایی که مانند ایران نیروی انسانی ارزان دارند. او اضافه کرد: درحال‌حاضر شرکت‌های صنعتی در اروپا رباتیک شده‌اند و با روش اتوماسیون تولید می‌کنند یا بسیاری از بخش‌های تولید خود را به جنوب‌شرقی آسیا و به کشورهای ویتنام، اندونزی و… منتقل کرده است. نیروی انسانی در اروپا نسبت به این کشورها خیلی گران‌تر هستند.
عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور با بیان اینکه این موضوع در حوزه اشتغال و بهره‌وری و رفتن به سوی فناوری بستگی به وضعیت اقتصادی دارد، گفت: در بستر اقتصادی باید بررسی کرد صنعت اتوماسیون شود یا خیر؟ بنگاه‌های اقتصادی خطوط تولیدی خود را رباتیک کنند یا خیر؟
پیشینه برون‌سپاری در صنعت قطعه
همان‌طور که آمد شرکت‌های صنعتی اروپایی تولید برخی محصولات خود را برون‌سپاری کرده و به کشورهای جنوب‌شرقی آسیا سپرده‌اند. رضایی در پاسخ به این پرسش که این امر در ایران سابقه دارد یا خیر، اظهارکرد: در میانه دهه ۹۰ پس از احیاء برجام این موضوع یعنی برون‌سپاری تولید قطعات اروپایی به شرکت‌های قطعه‌ساز ایرانی در حال پیگیری و انجام بود اما با به نتیجه نرسیدن برجام، پرونده آن بسته شد. او تصریح کرد: بعضی از قطعه‌سازان با برخی خودروسازان مذاکره کرده بودند تا نیاز قطعه بازار خاورمیانه این شرکت‌های را پوشش دهند و حتی قطعات برای شرکت‌های اروپای‌شرقی تولید شود.
این فعال صنعت خودرو گفت: مزیت نرخ تمام‌شده نیروی انسانی ما، مشوقی برای شرکت‌های اروپایی برای همکاری بود. دستمزد کارگر ایرانی را اگر به دلار محاسبه کنیم، عدد بزرگی نمی‌شود اگرچه در داخل رقم بالایی است اما این دستمزد به دلار در مقایسه با سایر کشورها رقم پایینی است. حقوق کارگر ایرانی حتی از دستمزد کارگران چینی پایین‌تر است.
عضو انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور با بیان اینکه این ظرفیت بالقوه و مزیت را در دستمزد نیروی انسانی در کشور داریم، اظهارکرد: اگر شرایط به حالت عادی برگردد و محدودیت‌های بین‌المللی برداشته شود، صنعت خودرو در حوزه قطعه‌سازی می‌تواند ارزآوری بالایی داشته باشد، زیرا نیروی انسانی ارزان‌قیمت در اختیار دارد.
رضایی در پایانی گفت: این نکات را هم فراموش نکنیم که اگر اروپاییان بخشی از تولید قطعات را برون‌سپاری می‌کنند، مغرافزار کار را نگه می‌دارند و فقط سخت‌افزار را برون‌سپاری می‌کنند؛ به این ترتیب دانش و فناوری محصول را نزد خود نگه می‌دارند و بخش‌های یدی که مربوط به نیروی انسانی است را برون‌سپاری می‌کنند. البته همین موضوع برای شروع کار و همکاری‌های مشارکتی خوب است، زیرا بستری ایجاد می‌شود که به‌لحاظ فناوری ارتقا و توسعه مورد انتظار رخ دهد.
تولید به‌ازای هر نیروی کار
ابوالفضل خلخالی، عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت درباره وضعیت اشتغال و بهره‌وری در صنعت خودرو (خودروسازی و زنجیره تامین آن) به صمت گفت: در شرکت‌های خودروسازی، استانداردی در حوزه تولید و اشتغال نیروی انسانی وجود دارد. به‌عنوان مثال در شرکت تویوتا این استاندارد، تولید ۴۰ خودرو به‌ازای هر نفر است.
وی افزود: با توجه به وضعیت موجود صنعت خودرو در کشور فکر می‌کنم این رقم حدود ۱۰ خودرو به‌ازای هر نیروی مشغول به کار در خودروسازی است. البته این عدد در خوشبینانه‌ترین وضعیت تولید است.
این مدرس دانشگاه در حوزه مهندسی خودرو ادامه داد: این آمار با توجه به وضعیتی که کشور دارد در سال‌های گوناگون تغییر می‌کند. به‌عنوان نمونه، حدود ۲ تا ۳ سال قبل که تیراژ تولید به کمترین رقم رسید (تحریم صنعت خودرو در مرداد ۹۷) این آمار روند کاهشی داشت.
خودروسازی و مازاد نیرو
عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت با بیان اینکه نیروی کار در شرکت‌های خودروسازی داخلی متورم است، گفت: نیروی انسانی شاغل در خودروسازی‌ها بیش از نیاز موجود بوده و همین امر سبب می‌شود بهره‌وری کاهش پیدا کند. علاوه‌بر اینکه بنگاه اقتصادی هم سودده نخواهد بود.
خلخالی یادآور شد: یکی از دلایل زیانده بودن شرکت‌های خودروساز همین نیروی انسانی متورم و مازاد است. در حوزه مدیریتی و نیز تولیدی ما با مازاد نیرو در این صنعت روبه‌رو هستیم. برخی نیروهای انسانی در شرکت‌ها عملا کار خاصی برای انجام ندارند و زمان آنها به بطالت می‌گذرد.
راهکار نیروی مازاد در تولید چیست؟
این کارشناس حوزه خودرو درباره راهکار برون‌رفت از وضعیت موجود شرکت‌های خودروساز، عنوان کرد: راه‌حل تعدیل نیروی انسانی در این کارخانجات تولیدی نیست، راهکار افزایش تیراژ تولید خودرو در کشور است.
عضو هیات‌علمی دانشگاه علم و صنعت تاکید کرد: اگر تولید افزایش پیدا کند، فرآیند موجود از حالت غیراقتصادی به اقتصادی تبدیل می‌شود. هنگامی که فعالیت یک بنگاهی اقتصادی باشد به‌طور خودکار کیفیت و ارتقای تولید را به همراه می‌آورد. به‌عنوان مثال، باید این عدد یعنی ۱۰ خودرو به‌ازای هر نفر با یک برنامه‌ریزی زمان‌بندی شده به ۲۰، ۳۰ و بالاتر برسد.
خلخالی با اشاره به ظرفیت تولید خودرو در کشور عنوان کرد: توان و ظرفیت تولید در شرکت‌های خودروسازی بیش از تیراژ فعلی است و باید بتوانیم با برنامه از تمام توانمندی‌های موجود بهره‌مند شویم. او یادآور شد: هر واحد صنعتی یک ظرفیت اسمی و یک ظرفیت واقعی دارد. برای بهره‌وری در تولید، صنایع باید بتوانند ظرفیت واقعی را به ظرفیت اسمی نزدیک کنند. تحقق این امر در حوزه کمی افزایش تولید و در بعد کیفی افزایش بهره‌وری خواهد بود.
تیراژ و افزایش ظرفیت
این مدرس حوزه مهندسی خودرو دانشگاه با اشاره به تیراژ تولید ۳ میلیون خودرو سالانه، گفت: خودروسازان باید بتوانند حداقل ۱.۵ برابر ظرفیت خود را افزایش دهند. خلخالی در پایان گفت: هنگامی‌که فرآیند تولید اقتصادی باشد می‌توان انتظار داشت صنعت بهره‌ور باشد.
سخن پایانی
بنابر این گزارش اشتغالزایی صنعت خودرو بالا بوده اما در مقایسه بهره‌وری این تعداد اشتغال، خروجی خاصی دیده نمی‌شود. با وجود اینکه کارشناسان و فعالان حوزه صنعت معتقدند به‌لحاظ نیروی انسانی مزیت‌هایی مانند دستمزد پایین در اختیار کشور است اما محدودیت‌های بین‌المللی برون‌سپاری تولید قطعات در کشور را به همراه نداشته است.
