در سیاست‌های تجاری کارآمد، متنوع‌سازی بازارهای واردات و صادرات از اصول بنیادی به شمار می‌رود. به علاوه، توجه به تقویت روابط تجاری با قطب‌های اقتصادی و فناوری جهانی نیز جزو اصولی است که به رشد اقتصادی کشورها کمک می‌کند. بررسی روند تجاری ایران با اتحادیه اروپا در بلندمدت نشان می‌دهد که اگرچه اروپا زمانی شریک کلیدی اقتصادی ایران بود، امروزه این روابط به شدت کاهش یافته است و صادرات ایران به این قاره به حدی تنزل کرده که بیشتر به فعالیت‌های خرده‌فروشی شباهت دارد.
خرده‌فروشی به جای صادرات
در حال حاضر، توسعه تجارت با قطب‌های صنعتی و تجاری جهان به نظر دور از دسترس می‌رسد. تحریم‌ها سبب کاهش چشمگیر حجم تجارت ایران با اتحادیه اروپا شده و تصویر صادرات ایران به این قاره را بیشتر به یک فعالیت خرده‌فروشی کوچک تبدیل کرده است. آمارهای موجود به وضوح این روند را تایید می‌کند. آخرین گزارش‌های یورواستات نشان می‌دهد که در ۱۱ ماه نخست سال ۲۰۲۴، تجارت ایران با اتحادیه اروپا نسبت به سال ۲۰۲۳ افت ۳ درصدی داشته است.
براساس این گزارش، مجموع ارزش صادرات اتحادیه اروپا به ایران ۳ میلیارد و ۳۷۰ میلیون یورو و صادرات ایران به این اتحادیه ۷۷۳ میلیون یورو بوده است. این رقم‌ها نشان می‌دهد که صادرات ایران به اروپا به حدی کاهش یافته که دیگر قابل مقایسه با میزان صادرات به کشورهایی مانند روسیه و عمان نیست. در سال ۱۳۹۶، صادرات ایران به سه کشور آلمان، ایتالیا و فرانسه معادل ۸۲۱ میلیون دلار بود که با واردات ۶ میلیارد و ۲۰۷ میلیون دلاری از این کشورها مقایسه می‌شود.
دهه ۷۰ شمسی: ماه عسل روابط ایران و اروپا
دهه ۷۰ شمسی را می‌توان دوران طلایی روابط اقتصادی ایران و کشورهای اروپایی دانست. در سال ۱۳۷۲، ایران به میزان ۳.۷ میلیارد دلار کالاهای غیرنفتی صادر کرده و از این میزان، سه کشور آلمان، فرانسه و ایتالیا ۳۳ درصد از صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌اند. همینطور، ایران در آن سال ۳۴ درصد از واردات خود را از این سه کشور تامین می‌کرد.
نوسانات روابط اقتصادی ایران و اروپا
پس از تنش‌های سیاسی ایران با کشورهای غربی، صادرات ایران به اتحادیه اروپا به شدت کاهش یافت. بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۵، صادرات ایران به اتحادیه اروپا کمتر از ۲ میلیارد یورو بود. اما پس از توافق هسته‌ای برجام، تجارت ایران با اروپا بهبود یافت و در سال ۲۰۱۷ به حدود ۱۰ میلیارد یورو رسید. با این حال، پس از خروج ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸، این روند به شدت کاهش پیدا کرد و در سال‌های اخیر، صادرات ایران به اتحادیه اروپا هرگز از ۲ میلیارد یورو فراتر نرفته است.
تحلیل آمار صادرات و واردات ایران به اتحادیه اروپا
آمارهای یورواستات نشان می‌دهد که آلمان همچنان بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران در اتحادیه اروپا است. در ۱۱ ماه اول سال ۲۰۲۴، صادرات ایران به آلمان ۱۹۴.۵ میلیون یورو بود که این رقم، به هیچ‌وجه هم‌خوانی با اندازه اقتصاد آلمان ندارد. پس از آلمان، ایتالیا و اسپانیا به ترتیب با ۱۷۷.۴ میلیون یورو و ۷۴.۸ میلیون یورو در رده‌های بعدی قرار دارند.
در مورد واردات ایران از اتحادیه اروپا، آلمان با ۱.۱۶ میلیارد یورو، بزرگ‌ترین صادرکننده کالا به ایران است. همچنین هلند و ایتالیا، با صادرات بیش از یک میلیارد یورو به ایران، از دیگر شرکای مهم تجاری ایران در این قاره به شمار می‌روند.
کاهش واردات ایران از اروپا
میزان واردات ایران از اتحادیه اروپا در سال‌های اخیر به طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. در مقایسه با سال ۲۰۱۷، واردات ایران از اتحادیه اروپا در ۱۱ ماه اول ۲۰۲۴ تنها ۳۰ درصد از سطح آن سال بوده است. در میان کالاهای وارداتی، خودرو و ماشین‌آلات صنعتی با ارزشی بالغ بر ۱.۱۷ میلیارد یورو، و مواد شیمیایی با ۱.۰۱ میلیارد یورو، عمده‌ترین اقلام وارداتی از اروپا به ایران را تشکیل می‌دهند.
نوسان در تجارت ایران با اروپا
یکی از نکات جالب در آمار یورواستات، نوسانات قابل‌توجه در صادرات ایران به اتحادیه اروپا است. به عنوان مثال، صادرات نوشیدنی و دخانیات ایران در ۱۱ ماه اول ۲۰۲۴ نسبت به سال قبل رشد ۲۴۵ درصدی داشته است. در مقابل، واردات ایران از اتحادیه اروپا در گروه‌های غذایی و نوشیدنی با کاهش مواجه شده است.
چشم‌انداز آینده تجارت ایران با اروپا
در نهایت، به نظر می‌رسد که با ادامه وضعیت کنونی و قطع روابط تجاری ایران با کشورهای آمریکای شمالی، سطح تجارت ایران با اتحادیه اروپا به پایین‌ترین حد خود رسیده است. این تغییرات، به معنی کاهش قابل‌توجه حضور محصولات ایرانی در بازار کشورهای اروپایی است که سهم قابل‌توجهی از تولید ناخالص جهانی را در اختیار دارند.
