این موضوع به‌طور مستقیم به مطالعات آمایش سرزمین برمی‌گردد که در کشور روی کاغذ پررنگ‌تر است تا در اجرا. در کنفرانس مجازی بین‌المللی آب آلمان که تیر امسال برگزار شد، قاسم تقی‌زاده‌خامسی، معاون وزیر نیرو عنوان کرد «اگر کشور در این ۴۰ سال، یک سند آمایش سرزمین داشت، لازم نبود سند سازگاری با کم‌آبی نوشته شود. فقدان این سند به این معنی است که هر کسی در هر جایی که زندگی می‌کند، می‌خواهد در بخش کشاورزی، صنعت، گردشگری و به‌طور کلی در همه چیز اول شود و اصلا مهم نیست ظرفیت این کار را دارد یا ندارد».
جابه‌جایی صنایع و آشفتگی فعلی
توسعه پایدار یکی از محورهای عملکرد صنایع در کشورهای صنعتی است و برنامه‌ها بر این اساس چیده شده تا با کمترین استفاده از منابع خدادادی و حداکثر استفاده از آنها، بهترین بهره‌وری را داشته باشند. آیا این موضوع در صنایع ما دیده شده است؟ چند درصد صنایع براساس آمایش سرزمین در کشور جانمایی شده‌اند؟ نصراله محمدحسین فلاح، عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران در این‌باره به صمت گفت: نمی‌توان گفت برای جانمایی صنایع، موضوع آمایش سرزمین دیده نشده است. بخشی از مشکلات به جابه‌جایی‌های این صنایع از بستر اصلی و محل اولیه آنها برمی‌گردد. وی افزود: پیش‌تر بیشتر فضاسازی‌ها برای راه‌اندازی تولید براساس مطالعات انجام شده بود اما در ادامه جابه‌جایی این صنایع فضای آشفته‌ای را به‌وجود آورد.
او ادامه داد: در ابتدای راه‌اندازی صنایع، مکان‌یابی مناسب بررسی و مورد مطالعه قرار می‌گرفت اما در ادامه با دخالت مقامات محلی در موقعیت‌های اجرای طرح‌ها، مشکلاتی به‌وجود آمد. اینکه امروز مدعی شویم کاملا براساس الگو دقیق در حال فعالیت هستیم. خیر این‌گونه نیست. مثال‌های متعدد در این‌باره می‌توان آورد که صنایع از محل اولیه خود جابه‌جا شدند، در حالی‌که جاهای جدیدی محل مناسبی برای این صنایع نبوده است. عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران عنوان کرد: صنایع فولاد پیش از انقلاب عمدتا در دهانه رود کارون و جنوب خوزستان بود.
حتی در کارون کشتی داشتیم که محصولات را حمل‌ونقل می‌کرد؛ بنابراین در این‌باره در کنار مسئله آب، موضوع حمل‌ونقل صنایع سنگین با این حجم از محصولات هم مطرح بود. از این‌رو با مطالعه این صنعت و کارخانه‌های آن در دهانه کارون و جنوب راه‌اندازی شده بود. محمدحسین فلاح با بیان اینکه بعدها به دلایل گوناگون مانند تهدیدهای نظامی در زمان جنگ این صنایع به عمق سرزمین انتقال پیدا کردند، گفت: مطالعات وجود داشت اما به‌دلیل شرایط آشفتگی فعلی در صنایع رقم خورد.
همچنین صنایعی که در استان مرکزی (اراک) متمرکز شدند یا شهر تبریز عمدتا صنایعی بود که براساس سند آمایش سرزمین و مطالعات اقلیمی به ویژه در صنعت و کشاورزی در این شهرها جانمایی و راه‌اندازی شدند. او ادامه داد: این مسئله (آمایش سرزمین) به مرور بنا بر شرایط پیش‌آمده به فراموشی سپرده شد. در حال‌حاضر هم یک آشفتگی عمیقی در صنعت کشور به‌وجود آمده که ناشی از توجه به اهداف کوتاه‌مدت بوده است. وی گفت: فشار مقامات محلی به ویژه نمایندگان مجلس در ادوار گوناگون، دولت‌ها را به اشتباه انداخت و از اهداف مورد نظر در این حوزه منحرف کرد و هنوز هم این رویه ادامه دارد.
عضو هیات‌مدیره انجمن مدیران صنایع و کنفدراسیون صنعت ایران با بیان اینکه صنایع متفرقه که در جاهای مختلف جانمایی شده مقصر آن مقامات سیاسی محلی هستند، گفت: فشارهای آنها به دولت‌ها بدون اطلاع و مطالعه وضعیت فعلی را رقم زده است.
برخورد غیراقتصادی در تولید
در ادامه بهرام شهریاری از کارشناسان صنعت خودرو و قطعه درباره توسعه پایدار در این صنایع و جانمایی آنها به صمت گفت: صنعت خودرو کشور نه به این پراکندگی نیاز دارد و نه به این تعداد خودروسازی که درحال‌حاضر فعال هستند. وی با بیان اینکه جانمایی در صنعت خودرو غیرعلمی و غیراقتصادی بوده، گفت: در کشورهای جهان مانند امریکا، ایتالیا، فرانسه و… یک استان یا شهر مشخص مثلا مرکز صنعت خودرو می‌شود. در امریکا، دیترویت مرکز خودروسازی این کشور است. این کارشناس در ادامه سخنان خود تصریح کرد: جانمایی قطعه‌سازان در صنعت خودرو هم در برخی بخش‌ها غیراقتصادی بوده است.
اگر به صنعت قطعه کشور نگاهی بیندازیم، طیف وسیعی را به خود مشغول کرده است. وی تاکید کرد: برای راه‌اندازی یک کارخانه در هر شهر باید موارد مختلف دیده شود؛ از تامین مواد اولیه گرفته تا در دسترس بودن نیروی کار حرفه‌ای و سایر ملزومات فنی که در تولید نیاز است.این فعال صنعت ادامه داد: در برخی موارد صنعتگران مستقر شده در یک شهرک صنعتی ناچارند برای تهیه مثلا یک پیچ ساده، مسیر طولانی را طی کنند. تمام این مسائل در جانمایی و استقرار صنایع در راستای توسعه پایدار باید دیده شود.
برداشت اشتباه از یک سند
شهریاری با بیان اینکه معتقدم برداشت دولتمردان از آمایش سرزمین برداشت اشتباهی است، عنوان کرد: تصور برخی مسئولان و مدیران این است که هر صنعتی را در هر محلی به‌نام تولید می‌توان راه‌اندازی کرد. این ذهنیت باید اصلاح شود. وی در این باره به راه‌اندازی سایت خودرو سازی در استان شمالی کشور اشاره کرد و گفت: راه‌اندازی سایت خودرو سازی در شهری مانند بابل چه مزیتی دارد؟ شرایط جاده هراز چقدر برای حمل‌ونقل محصولات مناسب است؟ آیا برای راه‌اندازی چنین صنعتی در این شهر به این نکات توجه شد؟ شهریاری تاکید کرد: منظور این نیست که تمرکز باید فقط در مرکز کشور و تهران باشد اما باید به جنبه‌های گوناگون توجه داشت و برآیند تولید در محل موردنظر مورد ارزیابی قرار بگیرد.
به‌عنوان مثال، یک واحد تولیدی در زابل راه‌اندازی شده اما در عمل منجربه هدررفت سرمایه شده، چراکه برای مجری و سرمایه‌گذاران آن دردسرهای زیادی ایجاد کرده است. به نظر می‌رسد در جانمایی صنایع بیش از آمایش سرزمین به موضوع مناطق کم‌برخوردار توجه می‌شود. شهریاری اظهارکرد: همین عملکردهای نادرست است که مشکلات فعلی را در حوزه صنایع به وجود آورده است. چه کسی گفته برای توسعه باید یک واحد صنعتی راه‌اندازی کرد؟
راه‌اندازی سایت‌های فرمایشی
سایت‌های مختلف خودروسازان در استان‌های گوناگون یکی از موضوع‌های موردنقد در این صنعت است، زیرا بازدهی موردانتظار را نداشته و بیشتر باری بر دوش شرکت مادر است. آرش محبی‌نژاد، دبیر انجمن تخصصی صنایع همگن نیرومحرکه و قطعه‌سازان خودرو کشور در ادامه به صمت گفت: پیش‌تر متاسفانه بخشی از سرمایه‌گذاری‌های خودروسازان به اجبار و دستور و به‌طور فرمایشی از سوی دولت‌های گوناگون و به تحریک مجلس‌های مختلف، درون سایت‌های بدون بازده هزینه شده است. این سایت‌ها در استان‌های مختلف راه‌اندازی شده‌اند.
به‌عنوان مثال، یکی از خودروسازان سایتی در شمال کشور راه‌اندازی کرده است یا در کرمانشاه خودروساز دیگری مبادرت به راه‌اندازی سایت کرد. وی افزود: بنا به زمان‌های مختلف با لابی‌هایی که مدیرعاملان وقت خودروساز یا وزرای وقت یا دولت یا نمایندگان خاص مجلس شورای اسلامی انجام دادند، به هر دلیل، به شکل دستوری و غیرمنطقی و بدون توجیه اقتصادی این سایت‌ها در اقصی نقاط کشور راه‌اندازی شده‌اند.
بسیاری از این سایت‌های بدون بازدهی، توجیه اقتصادی برای تولید ندارند. این مسئول صنفی عنوان کرد: زمانی‌که خودروسازان دارای سود بودن بدون درنظر گرفتن موضوعی مانند آمایش سرزمین سایت‌های خودروسازی در استان‌های مختلف کشور راه‌اندازی شدند که نه‌تنها توسعه پیدا نکردند، بلکه هزینه‌هایی را شرکت‌های اصلی تحمیل کرده‌اند. محبی‌نژاد در پایان گفت: این فقط یک پیشنهاد است که مجموع حاکمیت یا دولت، به موضوع این‌گونه سایت‌ها ورود کرده و جبران خسارت کنند. فرقی نمی‌کند این اقدامات در کدام دولت و با چه هدفی انجام‌شده است. اگر امروز به این نتیجه رسیده‌ایم که سایتی سودده نیست و راه‌اندازی آن براساس یک دستور بوده باید این روند اصلاح شود. به‌این ترتیب بخشی از مشکلات فعلی صنعت خودرو برطرف می‌شود.
سخن پایانی
جانمایی در صنعت ایران محکوم به مسائل سیاسی شده و برای کاهش خطر و افزایش امنیت آنها به‌طور معمول در مرکز کشور راه‌اندازی یا حتی منتقل شده‌اند. این اهداف کوتاه‌مدت آسیب‌های بلندمدت برای اقتصاد و بهداشت کشور داشته و هزینه‌کردها را چندبرابری می‌کند. در این شرایط، آمایش سرزمین برای جانمایی صنایع و نیز توسعه پایدار در حوزه تولید دشوار است و انجام شدن و نشدن آن نیاز به کار کارشناسی بسیاری دارد.
