دنیای اقتصاد – صورت‌های مالی ایران خودرو در هفت ماه امسال را که مرور کنیم، متوجه خواهیم شد این شرکت در این مدت فقط ۱۶ دستگاه از محصولاتش را صادر کرده است. ایران خودرویی‌ها البته در مدت مشابه سال گذشته نیز در بخش محصولات کامل، صادرات چندانی نداشتند و تنها ۳۰ دستگاه خودروی کامل را روانه بازارهای خارجی کرده بودند.
محصولاتی که نام آنها در لیست صادراتی ایران خودرو طی هفت ماه امسال آمده، شامل ۱۱ دستگاه از خانواده پژو، دو دستگاه تندر-۹۰، دو دستگاه وانت آریسان و یک دستگاه هایما (خودروی چینی مونتاژی در سایت خراسان ایران خودرو) می‌شود. این آمار دو نکته بسیار مهم را در خود جای داده است. نخست اینکه ایران خودرویی‌ها طی یکی، دو سال گذشته عملا به شرکتی تبدیل شده‌اند که تنها در بازار داخلی مشتری تثبیت شده دارند و محصولاتشان خریدار خارجی خاصی ندارد. نکته دوم نیز این است که در بین همین اندک محصولات صادراتی، نامی از خودروهای به اصطلاح داخلی این شرکت مانند سمند، دنا و رانا به چشم نمی‌آید. این در حالی است که ایران خودرو توانسته با برخی محصولات جدیدش به خصوص دنا پلاس توربو تا حدی هرچند اندک رضایت مشتریان داخلی را جلب کند و شاید امید داشته باشد که به واسطه آنها رونقی به صادراتش بدهد.
در گذشته نیز سمند یکی از خودروهای مهم صادراتی کشور به شمار می‌رفت و شروع خوبی در بازارهای خارجی داشت، اما ایران خودرویی‌ها نتوانستند این محصول را مطابق با سلیقه مشتریان در آن سوی مرزها، تطبیق دهند. این شد که حالا مدت‌هاست خبری از صدور سمند به بازارهای خارجی و تکرار خاطرات خوش گذشته برای ایران خودرو نیست.
روزهای خوش ایران خودرو در دهه ۸۰
ایران خودرو اما در حالی این روزها عملا در حال حرکت به سمت صادرات «صفر» است که در گذشته به ویژه میانه‌های دهه ۸۰ شرایط کاملا عکس حالا بود. به چندین سال قبل که برگردیم و صادرات ایران خودرو را مرور کنیم، متوجه خواهیم شد این شرکت در مقاطعی توانسته آمار نسبتا مناسبی را در صدور محصولاتش از خود به جا بگذارد. با این حال این روند پایدار نبوده و نوسان زیادی داشته است. شرایط به شکلی پیش رفته که صادرات ایران خودرو طی چند سال گذشته معمولا روندی نزولی داشته و هم اکنون نیز در حال میل کردن به سمت صفر است و شاید سال دیگر خبری از همین ۱۶ دستگاه خودروی صادراتی نیز نباشد.
ایران خودرو در دهه ۸۰ به ویژه در پنج سال دوم آن، اوضاع نسبتا خوبی در صادرات داشت، به نحوی که علاوه بر صدور محصولات کامل، در سایت‌های خارجی خود نیز به واسطه ارسال قطعات، اقدام به تولید و از این مسیر نیز ارزآوری می‌کرد. طی سال‌های ۸۲ تا ۹۰، ایران خودرویی‌ها در مجموع به ۳۰ کشور جهان محصول صادر کردند که بیشترین سهم را سمند داشت. طی هشت سال موردنظر، ایران خودرویی‌ها توانستند بالغ بر هزار و ۱۶۰ میلیون دلار ارزآوری از ناحیه صادرات داشته باشند، البته نه فقط از مسیر صدور خودروهای کامل، بلکه ارسال قطعات به بازارهای خارجی (به خصوص کشورهایی که ایران خودرو در آنها سایت تولیدی داشت) نیز در به دست آمدن آمار موردنظر سهم داشت. در آن دوران، کشورهایی از شرق آفریقا، خاورمیانه، اروپا و آمریکای جنوبی میزبان محصولات ایران خودرو شدند که البته در برخی از آنها مانند ونزوئلا، بلاروس و سوریه سایت تولیدی این شرکت برقرار بود. آبی‌های جاده مخصوص حتی موفق شدند به واسطه سمند به بازار روسیه نیز نفوذ کنند و اتفاقا این خودرو در مقطعی توانست رضایت روس‌ها را به خود جلب کند. نقل است که یکی از مسوولان محلی روسیه با سمند دچار سانحه سختی می‌شود، اما جان سالم به در می‌برد و کلی از این خودروی ایرانی تمجید می‌کند. تداوم صادرات سمند به کشور پر جمعیتی مانند روسیه که از جنبه جغرافیایی نیز برای صادرات مزیت دارد، می‌توانست این تضمین را به ایران خودرو بدهد که صادرات پایداری داشته باشد و این گونه درآمد ارزی کسب کند، مخصوصا در این سال‌ها که قیمت ارز صعودی شدید را تجربه کرده است. با این حال ایران خودرویی‌ها با عبور از دهه ۸۰ دیگر نتوانستند نه در روسیه و نه دیگر بازارهای صادراتی‌شان موفقیت‌های قبلی را تکرار کنند، گویی این بازارها را با بازار داخل اشتباه گرفته و گمان می‌کردند آنجا هم می‌توان در سایه انحصار روزگار گذراند.
طبق آمار اما اوج صادرات ایران خودرو در دهه ۸۰، به سال ۸۹ مربوط می‌شود که این شرکت توانست نزدیک به ۲۳۶ میلیون دلار از محل ارسال محصولاتش به خارج از کشور درآمد کسب کند. در آن سال فقط بیش از ۲۴هزار و ۵۰۰ دستگاه سمند توسط ایران خودرو صادر و سبب شد نام محصول به اصطلاح ملی خودروسازی ایران در بازارهای منطقه نیز مطرح شود. البته در آن زمان نه فقط ایران خودرو، که کل خودروسازی ایران دوران نسبتا خوبی را در صادرات تجربه می‌کرد. این در حالی است که اوج‌گیری صادرات خودرو در سال ۸۹، طی سال ۹۰ تکرار نمی‌شود و حتی طی این سال روند صدور خودروهای داخلی به خارج رو به نزول هم می‌رود و خودروسازان افتی ۶۰درصدی را در صدور محصولاتشان (در بخش خودروهای کامل) تجربه می‌کنند. به تبع روند کلی خودروسازی کشور، ایران خودرو نیز در سال ۹۰ نمی‌تواند جریان رو به رشد خود را در صادرات ادامه دهد و افتی قابل توجه نصیب این شرکت می‌شود. اتفاق دیگری که در حوزه صادرات خودرو طی سال ۹۰ رخ می‌دهد، از دست رفتن بسیاری از بازارها است، به نحوی که بیشتر خودروها راهی عراق می‌شوند. در واقع تغییر سیاست‌های بازارهای هدف و ایجاد برخی مشکلات داخلی، سبب می‌شوند که صادرات خودرو در سال ۹۰ افت کند.
در سال ۹۱ اما ایران‌خودرویی‌ها موفق می‌شوند میزان صادرات خود را رشد دهند، آن هم رشدی بیش از دو برابر. طبق آمار، صادرات ایران خودرو در سال ۹۱ بالغ بر ۱۰۵درصد رشد می‌کند و این در حالی است که طی این سال، ایران خودرو مانند دیگر خودروسازان کشور تحریم و ارتباطش با پژو نیز قطع شده بود. اوج‌گیری صادرات ایران خودرو اما بار دیگر مانند سال ۹۰ ابتر می‌ماند، به نحوی که تعداد محصولات صادراتی این شرکت طی سال ۹۲ افتی بزرگ را تجربه می‌کند. در این سال البته کل خودروسازی کشور با ریزش صادرات مواجه می‌شود، تا جایی که در مقایسه با ۹۱، افتی ۸۰درصدی دامان محصولات صادراتی این صنعت را می‌گیرد.
مرور آمارهای سال ۹۳ اما نشان می‌دهد در این سال که خودروسازی ایران به واسطه توافق هسته‌ای از زیر سایه سنگین تحریم خارج شده بود، روند صادرات خودرو بهبود می‌یابد و چیزی حدود ۱۴۰درصد رشد را تجربه می‌کند. این رشد چشمگیر البته با توجه به تیراژ ضعیف سال ۹۲ به دست می‌آید، وگرنه تعداد محصولات صادراتی خودروسازان به خصوص ایران خودرو، به آمار دهه ۸۰ حتی نزدیک هم نمی‌شود. ایران خودرویی‌ها موفق می‌شوند در این سال صادرات خود را افزایش دهند و به حدود هفت هزار دستگاه برسانند، عددی بسیار ضعیف در مقایسه با آمار اواخر دهه ۸۰. در سال ۹۴ و با وجود آنکه در تابستان این سال «برجام» نیز بین ایران و قدرت‌های جهان امضا می‌شود، روند صادرات خودرو رو به نزول می‌رود و ایران خودرو نیز پا به پای دیگر خودروسازان داخلی محصول کمتری را نسبت به ۹۳، روانه بازارهای خارجی می‌کند. یکی از اصلی‌ترین دلایل افت صادرات خودروهای ایرانی در سال ۹۴، از دست رفتن بخشی مهم از بازار عراق به دلیل تغییر قوانین در این کشور بود که به سال ۹۵ هم سرایت کرد، به نحوی که روند نزولی صادرات در این سال نیز با افت نزدیک به ۶۰درصدی تکرار شد. در این سال سهم ایران خودرو از تقریبا ۱۰هزار دستگاه خودروی صادراتی کشور کمی بیش از سه هزار دستگاه بود. اوضاع در سال ۹۶ اما بدتر نیز می‌شود، به نحوی که صادرات ایران خودرو (در بخش محصولات کامل) به حول و حوش ۷۲۰ دستگاه می‌رسد و افتی سنگین را تجربه می‌کند. در این سال، ایران خودرو در مجموع ۲ هزار و ۷۸۵ دستگاه خودرو (شامل محصول کامل و قطعات سی‌کی‌دی) صادر می‌کند که نزدیک به ۲ هزار و ۷۰ دستگاه آن سهم قطعات است.
ایران خودرویی‌ها هرچند طی سال ۹۷ و در مقایسه با ۹۶، با افت صادرات محصول کامل مواجه می‌شوند، اما به واسطه بهبود صدور قطعات، آنها در مجموع خودرو و قطعه، افزایش فروش صادراتی را به خود می‌بینند. محصولات کامل صادراتی ایران خودرو در سال ۹۷ تنها ۲۹۳ دستگاه بوده که نسبت به سال ۹۶ افتی بیش از ۷۰درصد را نشان می‌دهد. از آن سو اما فروش قطعات صادراتی این شرکت در سال ۹۷ و نسبت به سال قبل از آن، به ۲هزار و ۷۳۶ دستگاه می‌رسد که حدود ۳۳ درصد افزایش را به ثبت می‌رساند.
در سال ۹۸ اما اوضاع صادرات ایران خودرو به خصوص در بخش محصولات کامل بدتر نیز می‌شود، تا جایی که ضمن باختن قافیه به رقیب داخلی‌اش یعنی سایپا (برای چندمین بار در دهه ۹۰)، سهم این شرکت از کل صادرات هزار و ۳۰۰ دستگاهی خودروهای ایرانی (به صورت کامل و منفک از قطعات)، به صفر می‌رسد. با این حال ایران خودرو موفق می‌شود در قالب فروش صادراتی قطعات سی کی دی، آماری سه هزار و ۲۱۶ دستگاهی را از خود به جا بگذارد و در مقایسه با سال ۹۷، حدود ۱۶ درصد افزایش را تجربه کند. در نهایت در سال ۹۹ نیز ایران‌خودرویی‌ها در مجموع محصول کامل و قطعات، صادراتی هزار و ۵۱۸ دستگاهی را رقم می‌زنند که نسبت به ۹۸ افت ۵۳درصدی را نشان می‌دهد. در این سال، هزار و ۴۸۸ دستگاه از فروش صادراتی ایران خودرو به قطعات سی‌کی‌دی اختصاص پیدا می‌کند و این شرکت ۳۰ دستگاه از محصولات گروه پژو را نیز به بازارهای صادراتی‌اش می‌فرستد.
