شب قدر، شب رحمت خاص خداوند است. ويژگی‌هایی كه شب قدر دارد، شب‌های ديگر ندارد، مانند نزول فرشتگان رحمت و روح.
به تصریح قرآن کریم، شب قدر، شب نزول قرآن کریم بر پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. خداى متعال این شب را بهتر و برتر از هزار شب معرفى مى‌کند که فرشتگان همراه روح (روح القدس) با اذن پروردگارشان به زمین فرود آمده و به محضر امام زمان (علیه السّلام) مى‌رسند و آنچه را که در طول یک سال رخ می‌دهد، مى‌نویسند.
شب قدر یکی از شب‌های با فضیلت است که اعمال عبادی آن در فقه بحث شده است. یکی از الطاف و موهبت‌های ویژه خداوند در ماه رمضان شب قدر است.
چنانکه پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرموده‌اند: «خداوند از روزها، جمعه و از ماهها، ماه رمضان و از شبها، شب قدر را برای خود اختیار کرده است»
شب قدر اوج معنویت و عبادت ماه مبارک رمضان است. شبی که قرآن؛ کلام خداوند در آن نازل شده است و مقدرات زندگی بشر تا شب قدر آینده در آن تعیین می‌شود.
امام صادق (علیه‌السّلام) در این‌باره می‌فرمایند: «ابتدای سال، شب قدر است، در آن شب آنچه از این سال تا سال آینده انجام خواهد گرفت، نوشته می‌شود.»
شب قدر شب تجلی میعاد انسان با خداوند و ار خود جدا شدن و غرق در دریای رحمت و محبت و مهربانی خدا شدن است.
در روایات اهل بیت (علیه‌السّلام) آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذشته بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می‌گویند، تا آنگاه که سپیده دم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمی‌شود، مگر دعای عاق والدین، قطع کننده رحم، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مومنی در دلش باشد.
از جمله ویژگی‌های این شب اختصاص داشتن آن به امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) است. در تفسیر قمی در ذیل آیه ذیل «تنزل الملائکة والروح فیها» چنین آمده است: ملائکة و روح القدس بر امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) فرود می‌آیند و هر آنچه از وقایعی که ثبت کرده‌اند، به ایشان تقدیم می‌کنند.
برای «قدر» معانی چندی ذکر شده است که می‌تواند وجه تسمیه شب قدر باشد که از میان این معانی، معنی اول از همه مناسب‌تر و معروف‌تر است:
۱- قدر به معنای اندازه و مقدار است.
همانطور که در قرآن کریم آمده است: «قد جعل الله لکل شیء قدرا؛ خداوند برای هر چیزی اندازه‌ای تعیین کرده است.»
آنچه از روایات و آیات برمی آید این است که شب قدر را از این‌رو قدر نامند که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین می‌شود.
همچنین خداوند می‌فرماید: «انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم؛ ما قرآن را در شبی پربرکت نازل کردیم. ما همواره انذار کننده بودیم. در آن شب که هر امری بر اساس حکمت خداوندی تدبیر، تعیین و جدا می‌گردد.»
مطابق این معنا شب قدر مختص به یک شب در یک سال مشخص نیست، بلکه در هر سال شب قدری وجود دارد.
۲- شب قدر یعنی شب بزرگ و با عظمت؛ در قرآن کریم قدر به معنی منزلت و بزرگی خدا است.
«ما قدروا الله حق قدره؛ آنان عظمت خدا را نشناختند.»
۳- قدر به معنای تنگی نیز آمده است؛ «ومن قدر علیه رزقه فلینفق مما آتاه الله؛ و آن‌ها که تنگدستند، از آنچه که خدا به آن‌ها داده انفاق نمایند.»
۴- قدر به معنی با ارزش و پرقیمت؛ کسی که این شب را احیاء بدارد، صاحب قدر و مقام و منزلت می‌شود. شبی است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والامقام به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید. شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.
عنوان یاد شده در قرآن کریم به کار رفته و بر اساس مفاد برخى آیات و روایات متعدد در ماه رمضان واقع است و نیز خارج از سه شب نوزده، بیست و یک و بیست و سوم این ماه نیست؛ لیکن در تعیین آن از میان سه شب، به سبب اختلاف روایات، اختلاف است.
عظمت و اهمیت شب قدر
در مورد اهمیت شب قدر همین قدر بس که خداوند سوره‌ای در خصوص این شب نازل فرموده است.
در این سوره خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «وما ادریک ما لیلة القدر؛و تو چه می‌دانی که شب قدر چیست؟»
آنگاه خداوند بدون فاصله به عظمت و بزرگی آن شب اشاره کرده و می‌فرماید: «لیلة القدر خیر من الف. شهر؛ شب قدر از هزار ماه بهتر است.»
این نوع تعبیر نشانۀ عظمت، منزلت و اهمیت شب قدر است که نشان می‌دهد، حتی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قبل از نزول این آیات به آن واقف نبوده است.
شخصی خدمت امام باقر (علیه‌السّلام) عرض کرد: مراد از اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، چیست؟ ایشان فرمودند: «والعمل الصالح فیها من الصلوة والزکاة وانواع الخیر خیر من الف. شهر لیس فیها لیلة القدر» کار شایسته‌ای مانند نماز، زکات و انواع خوبی‌ها در آن شب برتر از هر کار شایسته‌ای است که در مدت هزار ماه که شب قدر در آن نیست انجام شود.»
آنگونه که از آیات و روایات برمی آید، این شب شبی عزیز و مقدس است که در آن تمامی قرآن یکجا بر پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نازل شد. شبی که ملائکه و روح به اذن پروردگار برای تقدیر هر کاری نازل می‌شوند. شب قدر شب سلام و رحمت است. شبی است مملو از سلامتی توام با رحمت، درود و ایمنی. امام سجاد (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «شب قدر شب سلام و درود فرشتگان است، شبی کهبرکت و خیر آن تا دمیدن صبح برای بندگان مخلص او پیوسته و برقرار است.
از ویژگی‌های مهم این شب احیاء و نیایش به درگاه الهی است. امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) در این‌باره می‌فرمایند: «من اغتسل لیلة القدر واحیا‌ها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه» کسی که در شب قدرغسل کند و تا طلوع صبح بیدار بماند و مشغول عبادت و نیایش الهی باشد از گناهانش پاک می‌شود.
در این شب با عظمت که کتاب مقدس قرآن برای هدایت انسان‌ها نازل شده و فرشتگان آسمانی برای سلام و درود، فوج، فوج بر زمین فرود می‌آیند، سزاوار نیست که انسان مؤمن و روزه‌دار در غفلت به سر برده و خود را از همنشینی با آن‌ها محروم سازد.
علت نام گذارى این شب به شب قدر یا به جهت تقدیر امور سالانه، از خیر و شر، عمر و روزى و غیر آن در این شب است، یا شرافت و منزلت ویژه آن و یا تنگ شدن زمین به جهت فرود آمدن انبوه فرشتگان در زمین.
قدر بنابر احتمال نخست به معناى تقدیر و اندازه گیرى یا حکم، و بنابر احتمال دوم، به معناى شرافت و بزرگى و بنابر احتمال سوم به معناى تنگ شدن است. البته احتمال نخست، بر حسب روایات و مناسبت با برترى این شب بر هزار شب به واقع نزدیک‌تر است. از احکام مرتبط با عنوان یاد شده در باب طهارت و صلات سخن گفته‌اند.
آداب شب قدر
امور ذیل در شب قدر مستحب است: غسل کردن در آغاز شبهاى نوزده، بیست و یک و بیست و سوم و نیز در آخر شب بیست و سوم؛ احیا و شب زنده داری به عبادت، بسیار دعا کردنو بسیار تلاوت کردن قرآن؛ زیارت امام حسین (علیه السّلام). خواندن سوره هاى عنکبوت و روم و هزار بار سوره قدر در شب بیست و سوم.]از اعمال و دعا‌های مخصوص این شب می‌توان به اختصار به موارد زیر اشاره کرد:
۱- غسل کردن به نیت تقرب به درگاه الهی و برای انجام عبادت؛
۲- احیاء و شب زنده داری با عبادت، دعا و توسل؛
۳- تلاوت قرآن و تفکر و تدبر در معانی آن به هر مقدار ممکن و سفارش بر خواندن سوره‌های روم، عنکبوت، یس و دخان؛
۴- توبه و استغفار فراوان؛
۵- خواندن ادعیه وارده همچون جوشن کبیر؛
۶- خواندن نماز‌های وارده بالاخص نماز قضا؛
۷- صدقه دادن؛
۸- قرآن بر سر گرفتن و توسل و تمسک به اهل بیت (علیه‌السّلام).
