واقعیت این است که کشور در زمینه وضعیت انرژی با مشکلات جدی روبرو است. به عبارت دیگر، منابع موجود توان پاسخگویی به نیازهای کنونی را ندارند و از سوی دیگر، وضعیت کنونی انرژی نمی‌تواند برنامه‌های توسعه‌ای و رشد اقتصادی مناسب را پشتیبانی کند. برای رفع ناترازی‌های موجود در حوزه‌های آب، برق و گاز، نیازمند سرمایه‌گذاری و بهبود بهره‌وری هستیم. هدف سرمایه‌گذاری، ایجاد ظرفیت‌های جدید برای تأمین منابع انرژی است، در حالی که هدف بهره‌وری، استفاده بهینه اقتصادی از منابع موجود و کاهش هدررفت انرژی در مراحل تولید، انتقال و توزیع است. از آنجا که در دهه‌های گذشته، اقدامات در زمینه‌های سرمایه‌گذاری و بهره‌وری ناکافی بوده است، در دهه اخیر ناترازی‌ها در تولید و مصرف انرژی تشدید شده است.
فرسودگی‌های زیرساختی، یکی از دلایل اصلی اتلاف انرژی در ایران
یکی از دلایل اصلی اتلاف انرژی در ایران، فرسودگی‌های زیرساختی است. از سال ۱۳۹۷ تاکنون، منحنی استهلاک به مراتب از نرخ سرمایه ثابت فراتر رفته است. این امر به‌ویژه نگران‌کننده است، چرا که در حالی که دنیا به سمت فناوری‌های جدید برای تأمین منابع انرژی پیش می‌رود، شکاف میان منحنی استهلاک و سرمایه‌گذاری، نشان‌دهنده عقب‌افتادگی ایران از اقتصاد جهانی است. نمودارهای مربوطه ابعاد فرسودگی زیرساخت‌ها را نشان می‌دهند، که تأکید بر اهمیت رفع این مشکلات دارد.
آمارها نشان می‌دهند که به دلیل فرسودگی زیرساخت‌ها و وضعیت نامناسب بهره‌وری، منابع زیادی در بخش‌های آب، نفت، برق و گاز هدر می‌رود. برای نمونه، در تهران حدود ۳۰ درصد از آب در شبکه‌های آبرسانی هدر می‌رود که ناشی از نشت آب، آب محاسبه‌نشده، و کار نکردن کنتورها است. در صنعت برق، تنها در صنایع غذایی، حدود ۴هزار مگاوات اتلاف برق وجود دارد که معادل افتتاح ۱۰ نیروگاه ۴۰۰ مگاواتی است. هزینه بهبود بهره‌وری در این ۴هزار مگاوات بسیار کمتر از هزینه تولید آن انرژی است. این اتلاف منابع در بخش‌های مختلف از جمله ساختمان‌ها، صنایع فولاد و نفت، به حدی است که منجر به کاهش ثروت‌آفرینی از منابع آبی کشور می‌شود. به‌طور مثال، هر مترمکعب آب در ایران به مراتب کمتر از سایر کشورها ثروت‌آفرینی می‌کند.
چالش‌های مصرف بالای انرژی
به نظر می‌رسد که یکی از دلایل اصلی مصرف انرژی 1.8 برابر میانگین جهانی و 2.8 برابر کشورهای توسعه‌یافته، اتلاف قابل توجه انرژی در کشور است. راه‌حل‌های اصلی برای غلبه بر این مشکل، تمرکز بر افزایش سرمایه‌گذاری و بهبود بهره‌وری است.
ماتریس سرمایه‌گذاری و بهره‌وری
در راستای حل ناترازی‌های انرژی، روابط چهارگانه‌ای میان سرمایه‌گذاری و بهره‌وری وجود دارد که به صورت زیر ترسیم شده است:
(شکل ماتریس)
پیام اصلی این ماتریس، هدایت فرآیند حل تدریجی ناترازی‌های انرژی با تمرکز بر سرمایه‌گذاری و بهره‌وری است.
ناحیه (۳) نمایانگر وضعیت کنونی کشور است که منابع انرژی به طور قابل توجهی هدر می‌روند. به دلیل محدودیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها، تأمین منابع مالی داخلی و خارجی برای سرمایه‌گذاری‌های لازم دشوار است. به همین دلیل، نمی‌توان در این مرحله به ناحیه (۱) تمرکز کرد. در عوض، ناحیه (۲) به عنوان اولویت اصلی باید در دستور کار قرار گیرد تا از ناحیه (۳) به ناحیه (۲) حرکت کنیم و در نهایت با بهبود شرایط، به سمت ناحیه (۱) حرکت خواهیم کرد.
اقدامات بهینه‌سازی بهره‌وری
برای بهبود بهره‌وری و کاهش هدررفت انرژی، چندین اقدام مهم وجود دارد:
- بهینه‌سازی تاسیسات ساختمانی:
در بخش ساختمان‌ها اتلاف انرژی قابل توجهی وجود دارد. اولین گام باید بهینه‌سازی تاسیسات ساختمان‌ها از جمله عایق‌کاری دیوارها و لوله‌ها، تنظیم موتورخانه‌ها و تأمین تجهیزات مورد نیاز باشد. این اقدامات می‌تواند منجر به صرفه‌جویی‌های قابل توجهی در مصرف گاز و برق شود. - بهینه‌سازی شبکه‌های آبرسانی شهری و آبیاری مزارع کشاورزی:
پروژه‌های بهینه‌سازی در شبکه‌های آبرسانی شهری و آبیاری مزارع می‌تواند از هدررفت آب جلوگیری کرده و به صرفه‌جویی قابل توجهی در منابع آبی کشور منجر شود. - اصلاح وضعیت یارانه‌ها در بخش‌های کشاورزی و صنعت:
یارانه‌های غیرکارآمد در بخش کشاورزی و صنعت منجر به بهره‌برداری‌های غیر‌اقتصادی از انرژی و اتلاف منابع می‌شود. اصلاح تدریجی این یارانه‌ها می‌تواند زمینه‌ساز سرمایه‌گذاری‌های بهینه و کاهش اتلاف منابع شود.
نقش دولت در بهبود بهره‌وری
مهم‌ترین عامل در اثر بخشی این تدابیر، نقش تنظیم‌گری و تسهیل‌گری دولت است. دولت باید از طریق بستر‌سازی مناسب، انگیزه‌های سرمایه‌گذاران را برای پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی تقویت کند. اگر دولت به‌درستی از قانون رفع موانع تولید استفاده کند و به سرمایه‌گذاران این اطمینان را بدهد که در پروژه‌های بهینه‌سازی انرژی، بازگشت سرمایه وجود دارد، آنگاه پروژه‌های بهینه‌سازی به موفقیت بیشتری خواهند رسید. متاسفانه ضعف‌های اجرایی دولت در این زمینه باعث شده است که انگیزه‌های لازم برای بهبود وضعیت انرژی و کاهش هدررفت منابع ضعیف باقی بماند.
