روز گذشته نمایشگاه بین‌المللی اتومبیلیتی روسیه با حضور نمایندگان کشورهای مختلف آغاز به کار کرد؛ رویدادی که به سنت هر ساله، با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه همراه بود. کاظم جلالی در مراسم افتتاحیه این نمایشگاه بار دیگر از آمادگی ایران برای گسترش همکاری‌های خودرویی با روسیه سخن گفت. با این حال، این اعلام آمادگی بیش از آن‌که به نتایجی ملموس در بازار منتهی شود، به کلیشه‌ای تکراری در نمایشگاه‌های خودرویی مسکو تبدیل شده است؛ کلیشه‌ای که تنها با تکرار وعده‌های بی‌نتیجه همراه است.
در حالی که انتظار می‌رفت با خروج خودروسازان غربی از روسیه در پی جنگ اوکراین و تحریم‌های بین‌المللی، ایران بتواند جایگاه مناسبی در صنعت خودروی این کشور پیدا کند، اما آنچه در عمل اتفاق افتاد، عقب‌ماندن صنعت خودرو و قطعه ایران از این بازار است. اکنون، سهم عمده بازار روسیه به‌طور کامل در اختیار خودروهای چینی است و نامی از خودروسازان ایرانی دیده نمی‌شود.
بر اساس آمار منتشرشده از سوی سازمان توسعه تجارت، در سال ۱۴۰۳ تنها حدود ۸ درصد از صادرات ایران به روسیه به گروه «خودرو و نیرو محرکه» اختصاص یافته است. این در حالی است که کل ارزش صادرات ایران به روسیه در سال گذشته معادل یک میلیارد و ۱۲۱ میلیون دلار بوده که سهم خودرو و قطعات آن از این رقم، کمتر از ۹۰ میلیون دلار است؛ عددی که در مناسبات اقتصادی بین‌المللی، عملاً ناچیز تلقی می‌شود.
این عقب‌ماندگی در حالی رخ داده که در چهار سال گذشته و پس از آغاز بحران اوکراین، فضای مناسبی برای ورود ایران به بازار خودرو روسیه فراهم شد. خودروسازان غربی یکی پس از دیگری بازار این کشور را ترک کردند و فرصت طلایی برای جایگزینی ایران پدید آمد. ایران نیز با حضور در چندین نمایشگاه، امضای تفاهم‌نامه‌ها و اعلام آمادگی رسمی، ظاهراً تلاش‌هایی برای بهره‌برداری از این شرایط انجام داد. با این حال، برخلاف وعده‌های داده‌شده، آنچه در نهایت به مرحله اجرا رسید، بسیار محدود و در حد صادرات اندک باقی ماند.
شواهد نشان می‌دهد که از سال ۱۴۰۱ تاکنون، دست‌کم ۱۲ تفاهم‌نامه صادرات قطعه میان ایران و روسیه به ارزش ۷۰۰ میلیون یورو امضا شده است. همچنین توافقی برای صادرات خودرو به ارزش ۳۰۰ میلیون دلار نیز در همین بازه زمانی به ثبت رسیده، اما اکثر این تفاهم‌نامه‌ها تنها روی کاغذ باقی مانده‌اند و به قرارداد یا اجرای عملی منتهی نشده‌اند.
ابراهیم دوست‌زاده، عضو هیئت‌مدیره انجمن صنایع همگن نیرو محرکه و قطعه‌سازان، پیش‌تر با اشاره به این موضوع گفته بود که بیشتر این توافق‌ها به مرحله عقد قرارداد نرسیده‌اند و در بهترین حالت، تنها بخشی از آنها به اجرا درآمده است.
در مقابل، چین به‌خوبی از فرصت پیش‌آمده بهره‌برداری کرده و اکنون به مهم‌ترین بازیگر بازار خودروی روسیه تبدیل شده است. در سال ۲۰۲۴، روسیه به بزرگ‌ترین مقصد صادرات خودروهای چینی بدل شد و قطعات یدکی نیز عمدتاً از چین وارد می‌شوند.
این در حالی است که ایران و روسیه از نظر شرایط سیاسی و تجربه‌های تحریمی، اشتراکات فراوانی دارند و بسیاری تصور می‌کردند که ایران می‌تواند با تکیه بر تجربه مدیریت صنعت خودروی خود در شرایط سخت، به شریکی کلیدی برای روسیه تبدیل شود. اما آنچه در واقعیت رقم خورده، صرفاً تکرار اعلام آمادگی‌های نمایشی و غیراجرایی از سوی مقامات ایرانی است که هر سال در حاشیه نمایشگاه اتومبیلیتی روسیه تکرار می‌شود.
اگرچه فرصت‌های همکاری میان ایران و روسیه در صنعت خودرو همچنان وجود دارد، اما بدون تدوین راهبردی شفاف، حضور فعال در بازار هدف، سرمایه‌گذاری مشترک و اراده اجرایی قوی، نمی‌توان انتظار داشت که ایران سهم قابل توجهی در بازار خودروی روسیه به دست آورد. نمایشگاه‌ها و تفاهم‌نامه‌ها به تنهایی کافی نیستند؛ آنچه نیاز است، اقدام عملی و پایدار است.
