یارانه‌های انرژی در ایران: چالش‌ها، تجربیات و راهکارها
یارانه‌های انرژی در ایران با هدف حمایت از اقشار کم‌‌‌‌‌درآمد و حفظ ثبات اقتصادی، سال‌هاست که در اقتصاد کشور نهادینه شده‌اند. با این حال، پیامدهای منفی این رویکرد از جمله افزایش مصرف انرژی، نابرابری اجتماعی و فشار سنگین بر بودجه دولت، ضرورت بازنگری و اصلاح آن را به یک اولویت تبدیل کرده است.
ایران و تجارب جهانی در اصلاح یارانه‌ها
اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران در دو مقطع زمانی، ۲۰۱۰ و ۲۰۱۹، با تجربه‌های متفاوتی روبرو بوده است. این تجربیات نشان می‌دهند که چگونه برنامه‌ریزی صحیح، زمان‌بندی مناسب و در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی می‌توانند سرنوشت اصلاحات را تعیین کنند.
تجربه موفق سال ۲۰۱۰
اولین تلاش جدی برای اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران در سال ۲۰۱۰ انجام شد. در این اصلاحات که به عنوان بخشی از برنامه هدفمندی یارانه‌ها اجرا گردید، دولت با افزایش تدریجی قیمت حامل‌های انرژی همچون بنزین، گازوئیل و برق، از ایجاد شوک ناگهانی جلوگیری کرد. یکی از ویژگی‌های برجسته این اصلاحات، پرداخت نقدی به خانوارها بود. بیش از ۸۰ درصد خانوارهای ایرانی تحت پوشش این پرداخت‌ها قرار گرفتند و به این ترتیب اثرات اقتصادی افزایش قیمت‌ها بر اقشار آسیبپذیر کاهش یافت. اگرچه این پرداخت‌ها فشار مالی زیادی به دولت وارد کرد، اما اعتماد عمومی را جلب کرده و از بروز اعتراضات گسترده جلوگیری شد. نتایج این اصلاحات چشمگیر بود؛ کاهش مصرف انرژی، بهبود بهره‌وری و کاهش اتلاف منابع از جمله دستاوردهای آن بود.
تجربه ناموفق سال ۲۰۱۹
در سال ۲۰۱۹، دولت ایران دوباره اصلاح یارانه‌های انرژی را اجرا کرد، اما این‌بار بدون برنامه‌ریزی دقیق و در شرایط اقتصادی بحرانی. تحریم‌های اقتصادی و تورم بالا وضعیت معیشتی مردم را دشوارتر کرده بود و فضای اجتماعی به‌شدت متشنج بود. این اصلاحات با افزایش ناگهانی قیمت بنزین به اجرا درآمد و قیمت سوخت در برخی موارد بیش از دو برابر افزایش یافت. بر خلاف تجربه سال ۲۰۱۰، این‌بار دولت هیچ برنامه حمایتی به اقشار کم‌‌‌‌‌درآمد نداشت و اطلاع‌رسانی نیز ضعیف بود. این اقدام منجر به اعتراضات گسترده‌ای شد که به خشونت کشیده شد و خساراتی به زیرساخت‌ها وارد کرد. این تجربه نشان داد که بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی و اجتماعی و بدون ارائه حمایت‌های مالی مناسب، افزایش قیمت انرژی می‌تواند بحران‌های اجتماعی جدی ایجاد کند.
درس‌هایی از تجارب جهانی
اصلاح یارانه‌های انرژی، فرآیندی پیچیده است که بسیاری از کشورها با آن روبرو بوده‌اند. تجربیات جهانی نشان می‌دهند که موفقیت در این زمینه به عوامل متعددی مانند برنامه‌ریزی دقیق، اجرای تدریجی، حمایت از اقشار آسیبپذیر و شفافیت در ارتباطات بستگی دارد.
تجارب موفق: مالزی و هند
مالزی و هند از جمله کشورهایی هستند که توانسته‌اند اصلاحات موفقی در حوزه یارانه‌های انرژی انجام دهند. مالزی با افزایش تدریجی قیمت سوخت و ارائه کمک‌های مالی به خانوارهای کم‌‌‌‌‌درآمد، توانست از اثرات منفی اصلاحات بکاهد و مقاومت عمومی را کاهش دهد. همچنین، دولت مالزی منابع حاصل از کاهش یارانه‌ها را به بهبود زیرساخت‌های انرژی و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر اختصاص داد. در هند نیز دولت با هدفمند کردن یارانه‌ها و حذف تدریجی یارانه‌های غیرضروری، موفق شد منابع مالی آزادشده را در برنامه‌های توسعه‌ای و رفاه اجتماعی سرمایه‌گذاری کند.
تجارب ناموفق: نیجریه و بولیوی
در مقابل، کشورهایی چون نیجریه و بولیوی نتوانستند اصلاحات یارانه‌ای را به‌درستی اجرا کنند و این امر منجر به اعتراضات گسترده و بازگشت به سیاست‌های پیشین شد. در نیجریه، حذف ناگهانی یارانه سوخت بدون آمادگی اجتماعی و حمایت‌های مالی مناسب، اعتراضات گسترده‌ای به دنبال داشت. در بولیوی نیز افزایش قیمت سوخت بدون مشورت با ذی‌نفعان و اطلاع‌رسانی کافی باعث نارضایتی عمومی و شکست اصلاحات شد.
چالش‌های ایران
ایران با چالش‌های خاصی در اصلاح یارانه‌های انرژی مواجه است. تحریم‌های اقتصادی، تورم بالا و بی‌‌‌‌‌اعتمادی عمومی از جمله موانعی هستند که اجرای اصلاحات را دشوار می‌کنند. با این حال، فرصت‌هایی نیز وجود دارد. استفاده از درآمدهای حاصل از افزایش قیمت سوخت برای سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی می‌تواند به اصلاحات پایداری منجر شود. همچنین استفاده از فناوری‌های جدید در بهینه‌سازی مصرف انرژی و کاهش اتلاف منابع می‌تواند به کاهش هزینه‌ها و افزایش کارآیی در بخش‌های مختلف کمک کند.
نتیجه‌گیری
اصلاح یارانه‌های انرژی در ایران یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است، اما برای موفقیت در این راستا باید از تجربیات گذشته و آموزه‌های جهانی استفاده کرد. موفقیت در این زمینه مستلزم برنامه‌ریزی دقیق، شفافیت در سیاست‌گذاری و توجه ویژه به اقشار آسیبپذیر است. با رویکردی متعادل و جامع می‌توان به اصلاحات پایدار و موفق دست یافت که نه‌تنها مشکلات اقتصادی را حل کند، بلکه به بهبود کیفیت زندگی مردم و حفظ محیط‌زیست نیز کمک کند.
