جوان‌های امروزی حتی شاید نامش را نشنیده باشند و”ماشین دودی” برایشان واژه‌ای ناملموس وناشناخته‌ای باشد که گاهی پدر و مادربزرگهایشان با آه و لبخند ازآن یاد می‌کنند. جوان‌ترها شاید ندانند که 135 سال پیش “موسیو بواتال”، مهندس فرانسوی امتیاز احداث اولین خط آهن ایران را ازناصرالدین شاه گرفت.
اولین خط آهن ایران، تهران را به شهرری و حرم شاه عبدالعظیم علیه السلام وصل می‌کرد و مهندس فرانسوی دلیل این اقدامش را تعداد زیاد زائران برای زیارت حضرت عبدالعظیم الحسنی(علیه السلام) که در سال به بیش از به 300 هزار نفرمی رسید عنوان کرده بود.
خط آهن از حوالی دروازه خراسان-میدان قیام کنونی- شروع می‌شد و نزدیک حرم شاه عبدالعظیم(علیه السلام) به پایان می‌رسید.
گارماشین
ایستگاه ماشین دودی جایی در جنوب تهران قرار داشت که به “گارماشین” به معنی ایستگاه ماشین دودی معروف شده بود.
فرانسوی‌ها بین دروازه خراسان و حرم حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) عمارتی به وسعت 10 هزار متر ساختند؛ عمارتی که 6 ستون رومی به ارتفاع ۵ متر داشت و خوشبختانه هنوز هم موجود است.
تا پیش از ساخت عمارت فرانسوی‌ها، “گار ماشین” درخیابان ری امروزی قرار داشت و زائران و مسافران شهرری با درشکه و اسب و استر از آنجا به سمت حرم عبدالعظیم(ع) حرکت می‌کردند.
ماشین دودی وسیله‌ای بود که با لوکوموتیو بخاری کار می‌کرد و ازدود کش آن که از جنس برنج بود دود غلیظ و سیاهی بیرون می‌آمد ومردم کوچه و بازار آن را به دیوی تشبیه می‌کردند که تنوره می کشید.
ماشین دودی چند قسمت داشت؟
نام راننده‌ای که دربخش آتشخانه می‌نشست و قطار را هدایت می کرد گذاشته بودند ماشین‌چی! او در اولین واگن مستقر می‌شد. واگن‌های دیگر به دنبال آن قرار داشتند. بخش اول از 20 واگن ماشین دودی، واگنی به طول ۱۰ متر و عرض یک و نیم‌متر بود که واگن شاهی نام داشت و مخصوص شاه‌های قاجار و سران مملکتی و وزرا بود و واگن بعدی ویژه مجتهدان بود که طولش به 5 متر می‌رسید.
شاید برایتان جالب باشد بدانید، زنان فقط یک واگن 7 متری داشتند و 8 واگن بعدی را به مردان اختصاص داده بودند و 8 واگن باقیمانده مخصوص حمل بار بود.
قیمت بلیت ماشین دودی چقدر بود؟
در زمان ناصرالدین شاه قیمت بلیت ماشین دودی “3 شاهی ” بود و در زمان مظفر الدین شاه به “5 شاهی” رسید و در عهد زمامداری احمد شاه 7 تا 10 شاهی بود و در زمان محمد رضا شاه پهلوی به 2 و نیم ریال رسید.
محل استقرار درشکه چی‌ها
ماشین دودی می‌توانست زائران و مسافران را در کمتر از نیم ساعت به شهر ری و حرم حضرت عبدالعظیم(علیه السلام) برساند و این به مذاق درشکه ران‌ها و گاری‌چی‌هایی که این مسافت را در 3 تا 4 ساعت می پیمودند خوش نمی آمد.
با ورود ماشین دودی كار تعداد زیادی از درشکه چی‌ها کساد شد و از رونق افتاد و همین امر باعث شد تا با آن مقابله کرده و مزاحمت‌هایی برای ماشین دودی ایجاد کنند.
پیشتر از آن، درشکه‌هایی که یک اسب آن را می کشید در میدان سرچشمه، میدان توپخانه، سبزه میدان و اطراف سفارت انگلیس مستقر بودند و کرایه آنها در تابستان و زمستان فرق می کرد. نرخ درشکه‌ها در زمستان برای سفر به شمیران 4 قِران، برای مسافرت داخل محدوده شهر یک قِران و پنج شاهی بود.
معمولا درشکه‌های تک اسبه در نقاط مختلف تهران از طلوع آفتاب تا 3ساعت پس از شامگاه می‌ایستادند اما کسانی که برای زمانی پس از ساعات مقررشده درشکه لازم داشتند باید از دوایر شرکت درشکه‌رانی که در خیابان امیریه بود درشکه مخصوص کرایه کنند.
کساد شدن کار درشکه ران‌ها
عصر28 فروردین 1341 ماموران اداره راهنمایی و رانندگی تهران درشکه‌ها، گاری‌های اسبی و چرخ‌های دستی را در تهران جمع کردند و کار و بار آنهایی که در خیابان‌های جنوب تهران مشغول حمل و نقل بار و مسافر بودند کساد شد.
آن روزها مقامات راهنمایی و رانندگی اعلام کرده بودند که در چند ماه گذشته تعداد درشکه‌ها و گاری‌های تهران افزایش یافته و بیشتر از 800 درشکه به کار مشغول هستند.
آن روزها جنوب شهر تهران به دلیل جمعیت زیاد و عدم نظارت ماموران برای فعالیت درشکه‌چی‌ها مکان مناسب‌تری بود و درشکه‌داران به اقوام و خویشان خود در شهرستان‌ها خبر داده بودند که کار و بار درشکه‌رانی در تهران خوب است و با حضور آنها، ترافیک مهمان خیابان های تهران شد وتردد در بسیاری از خیابان ها و معابر تا چندین ساعت طول می‌کشید.
ماموران تا اواخر شب 28 فروردین ماه، درشکه‌ها را از محلات جنوبی تهران مانند میدان غار، میدان شوش، امام زاده حسن، قلعه مرغی، جوادیه، چهار‌راه عباسی، پل امام زاده معصوم، مهرآباد، نازی آباد و… جمع کردند و بیش از 300 دستگاه درشکه، 200 دستگاه گاری و 150 چرخ دستی متوقف شد.
اعتراض گاری‌چی ها و درشکه ران‌ها
ماموران درشکه‌ها و گاری‌های جمع آوری شده را درخیابان ها متوقف و اسب‌ها را از درشکه‌ها جدا کردند تا به صاحبانش تحویل دهند؛ اما درشکه‌چی‌ها اعتراض کردند و اسب‌ها را تحویل نگرفتند و گفتند یا درشکه هایمان را بر گردانید یا اسب‌ها را هم خودتان نگهدارید.
اعتراض درشکه‌ران‌ها جواب داد و دولت موافقت کرد درشکه داران فقط در حومه تهران کار کنند.
این شد که از مرداد سال 1343 فقط درشکه‌هایی می‌توانستند در حومه تهران کار کنند که دارای معاینه فنی درشکه و بهداشت و سلامت کامل اسب‌ها بوده و درشکه ران ها نظافت و تمیزی را رعایت کنند؛در این شرایط تعداد کمی درشکه به صورت رسمی و با شماره اداره راهنمایی و رانندگی مشغول به کار شدند.
