در دنیای امروز، رقابت اقتصادی به‌طور فزاینده‌ای بر لجستیک به‌عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار و افزایش قدرت رقابتی کشورها تأکید دارد. زنجیره‌های تأمین جهانی، همچون شریان‌های حیاتی تجارت بین‌المللی، به لجستیک به‌عنوان نیروی محرکه خود اتکا دارند. ایران، با موقعیت استراتژیک بی‌نظیر خود که دروازه‌ای به آسیا، اروپا و خاورمیانه است، توانایی تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های لجستیک جهان را داراست. اما حقیقت تلخ این است که از این ظرفیت عظیم به‌طور شایسته استفاده نشده است و در عمل، بخش لجستیک کشور با چالش‌های اساسی مواجه است.
ضرورت بازنگری در صنعت لجستیک ایران
بنیادی‌ترین چالش‌ها از ضعف زیرساخت‌ها و فرسودگی شبکه‌های حمل‌ونقل گرفته تا مشکلات مدیریتی، نبود هماهنگی در سیاست‌گذاری‌ها، قوانین پیچیده و ناکارآمدی در فرآیندهای گمرکی، همگی موجب شده‌اند که ایران نتواند به جایگاه خود در این صنعت دست یابد. در عین حال، کشورهایی نظیر ترکیه و امارات با برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری‌های کلان و بهره‌برداری هوشمند از فناوری‌های پیشرفته توانسته‌اند نقشی برجسته در زنجیره تأمین منطقه‌ای و جهانی ایفا کنند.
برای بهره‌برداری حداکثری از مزایای اقتصادی لجستیک، تنها توسعه زیرساخت‌ها کافی نیست. بلکه به رویکردی جامع نیاز داریم که شامل نوآوری در فناوری، دیپلماسی اقتصادی فعال و رفع موانع ساختاری باشد. لجستیک نه تنها به اتصال اقتصاد ایران به بازارهای جهانی کمک می‌کند، بلکه به‌عنوان محرکی برای رشد تجارت، کاهش هزینه‌های تولید و ایجاد ارزش افزوده در تمامی بخش‌های اقتصادی کشور عمل می‌کند.
چالش‌های لجستیک ایران در مقایسه با کشورهای همسایه
در سال ۱۳۹۶، مرکز پژوهش‌های مجلس با ارائه گزارشی در خصوص «چالش‌ها و موانع توسعه لجستیک»، موانع این صنعت را شناسایی کرد. در آن زمان، ایران با رتبه ۶۴ در شاخص لجستیک سازمان ملل در وضعیت قابل‌قبولی قرار داشت. اما در سال ۱۴۰۳، شاهد کاهش شدید این رتبه به ۱۲۳ هستیم، که نشان‌دهنده ضعف‌های اساسی در مولفه‌های کلیدی این شاخص است. این شامل کیفیت زیرساخت‌ها، کارآیی فرآیندهای گمرکی، سهولت دسترسی به خدمات لجستیک و کیفیت حمل‌ونقل بین‌المللی می‌شود.
چگونه با وجود تمام این پتانسیل‌ها، ایران نتوانسته است از مزایای لجستیک خود به‌طور کامل بهره‌برداری کند؟ ضعف‌های اساسی در زیرساخت‌ها، فرسودگی شبکه‌ها و عدم هماهنگی بین دستگاه‌های اجرایی از جمله عواملی هستند که در این عقب‌ماندگی نقش دارند.
شاخص عملکرد لجستیک جهانی (LPI)
شاخص عملکرد لجستیک (LPI) توسط بانک جهانی از سال ۲۰۰۷ به‌منظور ارزیابی کارآیی سیستم‌های لجستیکی در کشورهای مختلف منتشر می‌شود. این شاخص به‌عنوان یک ابزار سنجش عملکرد، میزان اتصال کشورها به بازارهای جهانی را اندازه‌گیری می‌کند. رتبه پایین ایران در این شاخص به وضوح نشان‌دهنده مشکلات زیرساختی و فرآیندی است که باید سریعاً حل شوند.
الگوهای موفق جهانی در لجستیک
کشورهای موفقی مانند سنگاپور، آلمان، امارات و چین الگوهایی را برای توسعه لجستیک و ارتقای عملکرد در این حوزه ارائه داده‌اند. سنگاپور، با سیاست‌های هوشمندانه، سرمایه‌گذاری‌های کلان و استفاده از فناوری‌های نوین، به‌عنوان یک هاب لجستیکی جهانی شناخته شده است. آلمان و چین نیز با استفاده از زیرساخت‌های حمل‌ونقل چندوجهی و بهره‌برداری از تکنولوژی‌های پیشرفته، جایگاه خود را در زنجیره تأمین جهانی تثبیت کرده‌اند.
نتیجه‌گیری
برای بازپس‌گیری موقعیت ایران در صنعت لجستیک جهانی، باید به تحلیل دقیق و اصلاح مشکلات ساختاری، ارتقای فناوری و مدیریت یکپارچه توجه بیشتری شود. تنها در این صورت است که می‌توانیم از موقعیت ژئوپلیتیکی ایران به‌عنوان یک کریدور ترانزیتی استراتژیک بهره‌برداری کنیم و در کنار رقابت‌های جهانی، جایگاه خود را در زنجیره‌های تأمین جهانی بازپس گیریم.
