علت انفجار مخزن خودروهای CNG چیست؟

استفاده از گاز طبیعی به‌جای بنزین در سوخت خودروها از سال 1383 به‌صورت جدی از سوی دولت موردتوجه قرارگرفته و طی این مدت تاکنون بیش از 4 میلیون خودرو دوگانه‌سوز تولید و تبدیل‌شده و از سوخت گاز طبیعی فشرده (CNG) در سطح کشور استفاده می‌نمایند. در این مدت 170 مورد انفجار مخزن CNG از سراسر کشور گزارش‌شده است. نکته قابل‌توجه اینکه؛ علیرغم تصور بعضی از منتقدان این صنعت مبنی بر “وجود بمب‌های متحرک در سطح شهرها” هیچ انفجار مخزن CNG خودرویی خارج از ایستگاه حتی در تصادفات شدید خودروهای گازسوز گزارش نشده است.

نمونه بارز این موضوع برخورد قطار با یک دستگاه وانت نیسان زامیاد دوگانه‌سوز در شهریورماه 1385 در اطراف شهر قم بود که علیرغم شدت برخورد و خسارات زیاد به خودرو، آسیبی به مخزن CNG وارد نشده بود. لازم به یادآوری است که مخازن گاز مایع (LPG) خودروها با توجه به فشار پایین گاز داخل سیلندر دارای استحکام به‌مراتب کمتر بوده و همه اخبار انفجار مخزن خودرو گازسوز در جاده و تصادفات مربوط به گاز مایع (LPG) می‌باشد. نمودار 1 روند توسعه خودروهای گازسوز، حوادث انفجار مخازن CNG و خسارات جرحی و جانی رخ‌داده را از سال 1383 تا 1401 نمایش می‌دهد که همه در زمان سوخت‌گیری در ایستگاه‌های CNG صورت گرفته است.

به‌طورکلی حوادث رخ‌داده انفجار مخازن CNG را می‌توان به سه دسته اصلی شامل؛ 1) حوادث مربوط به دست‌کاری مخازن با سهم 48 درصد، 2) حوادث مربوط به خوردگی یا پوسیدگی مخازن با سهم 46 درصد و 3) سایر حوادث انفجار مانند استفاده از مخازن LPG، مخازن غیراستاندارد و مستعمل با سهم 6 درصد از مجموع انفجارهای مخازن تقسیم‌بندی نمود. نمودار 2 وضعیت کمی این حوادث را نشان می‌دهد.

دست‌کاری مخازن گاز خودروها از ابتدای طرح گازسوز نمودن خودروها تا سال 1396 به‌عنوان عامل اصلی حوادث انفجار مخازن CNG که اغلب با اهداف سودجویانه جهت حمل‌ونقل مواد مخدر بود را تشکیل می‌دادند، از سال 1395 به بعد پوسیدگی یا خوردگی سطح بیرونی مخازن CNG از عوامل مهم در انفجار مخازن را به خود اختصاص داده است. سایر موارد دیگر انفجار مخازن CNG خودروها که کمترین میزان حوادث را به خود تخصیص داده مربوط به استفاده از مخازن نامناسب برای ذخیره‌سازی گاز طبیعی فشرده است. نمودار 3 نمایشی از روند حوادث انفجار مخازن CNG خودروهای دوگانه‌سوز بر اساس علت انفجار آن را نشان می‌دهد.

مخازن ذخیره گاز طبیعی فشرده در خودروهای گازسوز کشور در فرآیندهای مختلف بدون استفاده از جوش (اصطلاحاً به‌صورت بدون درز) و غالباً از جنس فولاد تحت آزمون‌های مختلف کیفی و ایمنی استاندارد تولید می‌شوند. طول عمر مفید که بر روی این مخازن درج‌شده 15 سال است که بر اساس روند توسعه خودروهای گازسوز در نمودار 1 در حال حاضر تاریخ انقضای مخازن CNG حدود 2 میلیون دستگاه خودرو گازسوز به پایان رسیده است.

وسایل نقلیه که از گاز طبیعی برای سوخت در کشور ایران استفاده می‌نمایند شامل؛ 1) خودروهای دوگانه‌سوز شرکت‌های خودروساز (تولید کارخانه‌ای) که واژه “دوگانه‌سوز” از ابتدا در اسناد و مدارک آن به‌عنوان نوع سوخت درج گردیده است، 2) خودروهای بنزینی که توسط مراکز مجاز کارگاهی به سیستم دوگانه‌سوز تبدیل‌شده‌اند (تبدیل کارگاهی) که مدارک کارت سبز و کارت شناسایی بخشی از این خودروها به واژه “دوگانه‌سوز تبدیل کارگاهی” تغییر پیدا نموده است و 3) خودروهای بنزینی که در کارگاه‌های غیرمجاز تبدیل به دوگانه‌سوز شده‌اند.

باگذشت 20 سال از توسعه صنعت CNG در حوزه حمل‌ونقل در کشور و بررسی حوادث انفجار مخازن CNG خودروها، دلایل این حوادث به‌وضوح مشخص گردیده که می‌توان در سه گروه به شرح زیر بیان نمود.

الف-در ابتدای طرح دوگانه‌سوز نمودن خودروها تا سال 1395 بیشترین سهم حوادث انفجار مربوط به مخازن دست‌کاری شده بود (75 درصد از کل حوادث انفجار مخازن) گزارش‌ها نشان می‌دهد تقریباً همه این دست‌کاری مخازن باهدف قاچاق کالای ممنوعه صورت گرفته که غالباً مواد مخدر بوده است.

تمایل به استفاده از مخازن CNG برای قاچاق به قبل از سال 1383 بازمی‌گردد در آن زمان سوخت گاز مایع یا همان LPG در کنار بنزین (سوخت اصلی خودرو) قرار می‌گرفت با توجه به فشار پایین گاز مایع مخازن ذخیره استفاده‌شده در این خودروها از ورق جوشکاری شده مشابه سیلندرهای فلزی گاز مایع خانگی ساخته می‌شدند و قابلیت این را داشت که چندین بار برش و سپس جوشکاری شوند این شرایط برای سودجویان امکان استفاده از مخازن را به‌عنوان بهترین محل اختفای کالای قاچاق در اختیارشان قرار می‌داد، احتمالاً قاچاقچیان با این دیدگاه وارد عرصه صنعت CNG شده و به خیال اینکه از این مخازن نیز می‌توان برای پنهان نمودن کالای ممنوعه استفاده کرد، اقدام به دست‌کاری مخازن CNG نمودند که همه این مخازن با اولین سوخت‌گیری در ایستگاه‌های CNG منفجرشده‌اند. در ادامه روند حوادث از سال 1395 به بعد انفجار براثر دست‌کاری مخازن CNG علیرغم افزایش تعداد خودروهای دوگانه‌سوز روند کاهشی به خود گرفته به‌گونه‌ای که سهم این نوع انفجار را به 48 درصد رسیده و نشان می‌دهد اغلب جامعه این سودجویان به آگاهی لازم برای استفاده ننمودن از این مخازن برای اهداف خود از طریق دست‌کاری رسیده‌اند.

ب- گروهی دیگر از حوادث انفجار مخازن CNG خودروها مربوط به خوردگی یا پوسیدگی این مخازن است که به علت عدم نگهداشت مناسب از مخازن صورت پذیرفته است. این نوع از حوادث فقط در وانت‌بارها اتفاق افتاده که از سال 1391 شروع و از سال 1395 به بعد تعداد آن روند افزایشی پیدا نموده است.

بخشی از این نوع حوادث مربوط به مخازن 20 لیری وانت نیسان زامیاد است. توضیح اینکه شرکت خودروسازی زامیاد در سه سال 1383، 1384 و 1385 خودروهای دوگانه‌سوز خود را با دو مخزن به بازار عرضه می‌نمود، مخزن بزرگ 113 لیتری در پشت اتاقک روی شاسی و مخزن کوچک 20 لیتری زیر اتاقک (کابین) خودرو نصب می‌گردید، اولین حادثه خوردگی مخازن CNG مربوط به همین مخازن 20 لیتری است که با توجه به طراحی نامناسب مخزن 20 لیتری و در معرض قرار گرفتن مستقیم جداره بیرونی با گل‌ولای بسیار سریع‌تر از زمان عمر مفید و استاندارد مخزن، دچار خوردگی زودرس قرارگرفته و با ورود فشار گاز به سیلندر منفجر می‌گردید.

اگرچه شرکت زامیاد بلافاصله ضمن حذف مخزن 20 لیتری در تولید خودروهای جدید دوگانه‌سوز، فراخوان دائمی گسترده‌ای از طریق رسانه‌های سمعی و بصری و نصب برنما (بنر) در تمامی ایستگاه‌های سوخت CNG مبنی بر مراجعه این دسته از خودروها در سطح کشور انجام داده است، ولی تاکنون حدود 40 درصد از این مخازن از روی خودروها جمع‌آوری و اصلاح‌شده است و هرچند وقت یک‌بار انفجاری از 60 درصد مخازن CNG باقیمانده خودروهای اصلاح‌نشده صورت می‌پذیرد. بررسی روی مخازن CNG خودروهای وانت‌بار که براثر خوردگی منفجرشده‌اند نشان می‌دهد که نگهداشت نامناسب، حمل‌ونقل موادی که خاصیت خورندگی داشته و عدم اخذ معاینه فنی سالانه خودروها موجب بروز این حوادث شده‌اند.

ج- بخش کوچک‌تر این نوع حوادث انفجار مربوط به استفاده مخازن غیرمجاز مانند مخازن LPG به‌جای مخزن CNG، استفاده از مخازن مستعمل (دست‌دوم) به خاطر قیمت پایین در بازار می‌باشد.

نتایج حاصل از بررسی حوادث انفجار مخازن CNG خودروها که تاکنون رخ‌داده را می‌توان به‌صورت زیر بیان نمود؛

تمام حوادث انفجار مخازن براثر CNG خوردگی فقط در خودروهای وانت‌بار اتفاق افتاده است.

تاکنون گزارشی مبنی بر انفجار مخزن CNG خودروهای سواری (حتی تاریخ‌مصرف گذشته) براثر خوردگی حادث نشده است.
کلیه خودروهایی که مخازن آن‌ها به هر دلیلی منفجرشده‌اند فاقد برگه مجاز معاینه فنی ویژه خودروهای دوگانه‌سوز بودند.
کلیه انفجارهای مخزن CNG خودرو دوگانه‌سوز فقط در زمان سوخت‌گیری در ایستگاه‌های CNG حادث‌شده است.
مخازن CNG با آزمون‌های سخت‌گیرانه استانداردی در فرآیند ساخت، تولیدشده و دارای ایمنی بسیار بالا می‌باشند.

عمر مفید مخازن CNG خودرویی 15 سال است.

تاریخ‌مصرف مخازن CNG حدود دو میلیون خودرو در سطح کشور به اتمام رسیده است.

کنترل خودروهای دوگانه‌سوز قبل از سوخت‌گیری در ایستگاه‌های CNG تا حد زیادی می‌تواند از بروز حوادث انفجار مخزن CNG جلوگیری نماید. ازآنجایی‌که امکان تشخیص و کنترل خودروهای مجاز به سوخت‌گیری توسط اپراتورهای ایستگاه‌های CNG امکان‌پذیر نبوده و امکان خطای انسانی و یا درگیری فیزیکی مالک خودرو با مسئولین ایستگاه سوخت نیز محتمل است، لذا روشی باید انتخاب نمود که بتواند خودروهای غیرمجاز را قبل از سوخت‌گیری شناسایی نماید.

بر اساس ماده (2) مصوبه هیئت‌وزیران در سال 1382، “رانندگی با وسایل نقلیه‌ای که فاقد معاینه فنی معتبر می‌باشند ممنوع است” خوشبختانه در کشور مراکز معاینه فنی خودروها ایجادشده که مسئولیت کنترل سلامت فنی و فیزیکی و همچنین آلایندگی وسایل نقلیه را بر عهده‌دارند. برای آن دسته از مالکان خودرو که اقدام به اخذ معاینه فنی از این مراکز ننمایند دوربین‌هایی در سطح برخی از شهرها و جاده‌ها مستقرشده که با هر بار شناسایی این خودروها جریمه مشخصی ثبت و برای مالک به‌صورت پیامک ارسال می‌نماید.

با توجه به عملکرد مطلوب این فرایند در الزام به اخذ معاینه فنی، می‌توان آن را به‌عنوان یک عامل شناسایی و کنترل‌کننده خودروهای فاقد معاینه فنی ویژه دوگانه‌سوز در ایستگاه‌های CNG نیز استفاده نمود. به این منظور اقدامات زیر پیشنهاد می‌گردد که در صورت اجرا به‌تدریج خودروها موظف به اخذ تأییدیه از مراکز معاینه فنی شده و احتمال حوادث انفجار مخازن CNG کاهش قابل‌ملاحظه‌ای خواهد داشت؛

اطلاع‌رسانی عمومی از طریق صداوسیما، جراید و شبکه‌های اجتماعی مبنی بر لزوم معاینه فنی معتبر خودرو برای دریافت سوخت CNG و جلوگیری از ارائه سوخت و اعمال جریمه به خودروهای فاقد معاینه فنی در ایستگاه‌های CNG (حداقل یک ماه قبل از شروع طرح).

نصب تابلو دائمی در ورودی ایستگاه‌های CNG برای آگاه‌سازی رانندگان مبنی بر هشدار ایمنی و اعمال جریمه‌های قانونی عدم معاینه فنی خودرو دوگانه‌سوز (حداقل یک ماه قبل از شروع طرح).

راهنمایی شفاهی اپراتورهای ایستگاه CNG به رانندگان خودرو مبنی بر شرایط جدید سوخت‌گیری و اعمال جریمه بابت نداشتن معاینه فنی قبل از شروع طرح.

نصب دوربین‌های پلاک خوان در ایستگاه CNG و متصل به سامانه یکپارچه معاینه فنی ایران (سیمفا). این دوربین‌ها پلاک خودروهایی که در محل دریافت سوخت (کنار سکو و دیسپنسر) هستند باید شناسایی نمایند و به سامانه سیمفا منتقل نماید.
شناسایی خودروهای دوگانه‌سوز غیرمجاز از طریق سیمفا و ارسال پیامک جریمه “نداشتن گواهی معتبر معاینه فنی وسیله نقلیه دوگانه‌سوز” به مالک از طریق تلفن همراه (حداقل یک ماه قبل از شروع طرح پیامک‌های جریمه به‌صورت هشدار برای مخاطب ارسال می‌شود و بعد از اجرا در صورت عدم دریافت معاینه فنی ویژه دوگانه‌سوز جریمه‌ها به خودروها اعمال می‌شود).
بدیهی است کنترل و نظارت مستمر در اجرای صحیح موارد فوق قطعاً تأثیر قابل‌توجهی روی نتایج خواهد داشت.

اجرای صحیح پیشنهاد مطرح‌شده، اطلاعات جامع، واقعی و صحیح از خودروهای دوگانه‌سوز شامل؛ خودروهای دوگانه‌سوز غیراستاندارد، فاقد معاینه فنی ویژه خودرو گازسوز، خودروهای فرسوده و مخازن CNG که تاریخ‌مصرف آن به پایان رسیده را شناسایی و جهت ساماندهی این گروه از خودروها در اختیار مسئولین برای برنامه‌ریزی‌های لازم آتی قرار می‌دهد. درمجموع مهم‌ترین نتایج طرح پیشنهادی عبارت‌انداز؛ ساماندهی اطلاعات جامع از خودروهای CNG سوز کشور (اطلاعات دقیق وضعیت خودروهای دوگانه‌سوز).
الزام به اخذ معاینه فنی خودروهای دوگانه‌سوز (کاهش آلایندگی هوا و افزایش ایمنی خودرو).
کاهش قابل‌ملاحظه حوادث خودروهای دوگانه‌سوز (ارتقاء ایمنی)