محمد قهدریجانی در گفت و گو با ایسنا گفت: مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی مدیریت کلان و توسعه مکانیزاسیون در حال حاضر صرفا به بنگاهی جهت توزیع و فروش تراکتور و ادوات کشاورزی تبدیل شده است.
وی افزود: این موضوع در حالی است که این مرکز به عنوان یکی از مراکز مهم سیاستگذاری، مدیریت کلان و تدوین چشم اندازهای کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت بزرگترین و مهمترین بازوی فنی وزارت جهاد کشاورزی است. با بررسی شعارهای مدیران این مرکز در حال حاضر می‌توان با قاطعیت بیان کرد که این مرکز به پایین‌ترین سطح ممکن از زمان تاسیس (۱۳۷۲) تا کنون تنزل پیدا کرده است.
وی در تعریفی کوتاه از مکانیزاسیون کشاورزی عنوان کرد: مکانیزاسیون به معنی کاربرد تکنولوژی مناسب در کشاورزی با هدف افزایش بهره وری در تولید است. افزایش بهره وری با افزایش تولید در واحد سطح و یا کاهش هزینه‌ها به ازای سطح تولید ثابت و یا هر دو به صورت همزمان صورت می‌گیرد. با توجه به تعریف مکانیزاسیون کشاورزی می‌توان دریافت که الزاماً تکنولوژی مناسب، تکنولوژی‌های به روز، پیشرفته و با پیچیدگی‌های زیاد نیست به نحوی که کافیست این تکنولوژی ما را به اهداف مورد نظر مکانیزاسیون نزدیک کند. بنابراین هرگونه استفاده ماشین و ادوات بدون دسترسی به اهداف تعریف شده ما را از نقش مکانیزاسیون در توسعه کشاورزی دور خواهد کرد.
صرفاً فروش تراکتور به کشاورز معیار مناسبی برای ارتقای شاخص مکانیزاسیون نیست
به گفته این استاد دانشگاه مکانیزاسیون، کشاورزی جنبه‌های فنی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. بنابراین هر گونه انتخاب نیرومحرکه‌ها (اعم از تراکتورها، کمباین‌ها و غیره) باید بر اساس بررسی‌های علمی و فنی باشد.
وی ادامه داد: تعیین تعداد تراکتورهای مورد نیاز یک مزرعه، منطقه، استان و حتی کشور با استفاده از شاخص‌های کاملا علمی و با توجه به وضعیت کشت محصولات، الگوی کشت، نوع محصولات، تقویم زراعی، دوره یا دوره‌های پرترافیک کاری، نوع تراکتورها، توان کششی و مالبندی تراکتورها، نوع ادوات مورد نیاز، ظرفیت‌های زراعی، راندمان زراعی ادوات و دنباله بندها و سایر عوامل فنی مورد محاسبه قرار می‌گیرد.
قهدریجانی افزود: بدون شک نیاز به تراکتور به عنوان قلب محرک و تپنده عملیات‌های مکانیزه کشاورزی برای توسعه مکانیزاسیون هر کشوری لازم است. اما نکته حائز اهمیت این است که صرف فروش یا پیش فروش تراکتور به کشاورزان آن هم بدون در نظر گرفتن شرایط فنی، اقتصادی و زراعی مناطق مختلف کشور هرگز معیاری صحیح و علمی به عنوان ارتقای شاخص‌های مکانیزاسیون کشور نیست. تراکتورها بدون نیازسنجی‌های میدانی و مزرعه‌ای و بدون در نظر گرفتن نیازهای دنباله بندهای متناسب با آنان و حتی بدون در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی کشاورزان در کشور توزیع می‌شود. اینکه کشور ما قادر به تهیه و تامین تراکتورهای مناسب با ویژگی‌های فنی خوب است جای خوشحالی و افتخار دارد اما از آنجایی که کشاورزی یک میدان اقتصادی است هرگز نباید انحصار را جایگزین رقابت کرد. انتخاب، حق کشاورزان است.
وی ادامه داد: وقتی صحبت از توسعه می‌شود جنبه کمی و کیفی مد نظر است و صرفا به معنای افزایش یک کالا نیست بلکه جنبه‌های کمی و کیفی مسئله به صورت همزمان انجام می‌شود. بنابراین نباید رشد را با توسعه اشتباه گرفت. رشد جنبه کمی و توسعه جنبه کیفی دارد. ممکن است قبول کنیم که از طریق افزایش تعداد تراکتورهای کشور از طریق جذب تسهیلات بانکی، شاخص ضریب مکانیراسیون را افزایش و یا رشد داده‌ایم اما هرگز این مسئله به تنهایی نمی‌تواند شاخص و معیاری برای ارتقا و توسعه شاخص‌های مکانیزاسیون باشد. اتفاقی که هر از چندگاه از سوی مسولان مکانیزاسیون وزارت جهاد کشاورزی (مسولان بجا مانده از دولت‌های یازدهم و دوازدهم تا کنون) به صورت شعارگونه و تبلیغات فراوان بارها و بارها تکرار و تکرار و تکرار می‌شود.
مدیریت نادرست و سلیقه‌ای مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی
وی افزود: به این نکته باید توجه کرد که اگر مسائلی همچون ایجاد شرایط کار و انجام عملیات برای تراکتورهای خریداری شده توسط کشاورز به جهت بازپرداخت اقساط تراکتورهای خریداری شده و یا عدم تامین ادوات کشاورزی مورد نیاز فراهم نشود، پس از گذشت زمان (کوتاه مدت و میان مدت) ضربات جبران ناپذیری به بدنه کشاورزی و کشاورزان وارد خواهد آمد. ساخت و ارائه تراکتور وظیفه سازندگان داخلی و تامین کنندگان و مدیریت توزیع و افزایش راندمان تولید از سوی بهره برداران وظیفه مرکز توسعه است. در خصوص تولید و تامین با وجود مشکلات کلان اقتصادی کشور، به نظر می‌رسد مشکلات کمتر است اما مدیریت ناصحیح و سلیقه‌ای مرکز توسعه در طول سال‌های اخیر وضعیت مکانیزاسیون کشور را دچار بحران عملی کرده است.
وی افزود: مسئله جذب خط اعتباری تسهیلات، نهایت کاری بوده است که در مرکز توسعه مکانیزاسیون در طول سال‌های گذشته صورت گرفته است. البته چنان که بیان شد این اقدام در ظاهر مثبت است اما جنبه‌های مغفول مدیریتی همچون عدم نیازسنجی‌ها و نبود آموزش‌های مناسب سردرگمی‌های متعددی در وضعیت مکانیزاسیون کشور به وجود آورده است. این مسئله حتی منجر به عدم مدیریت یکنواخت و همگن در شاخص ضریب مکانیزاسیون در استان‌های مختلف شده است.
مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزان را دچار سردرگمی کرده‌اند!
وی با اشاره به تاکیدات وزیر جهاد کشاورزی در خصوص کمک به وضعیت کشاورزی و حمایت از کشاورزان و بهره گیری از تکنولوژی‌های مناسب در تولید گفت: مدیران این وزارتخانه در مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی با اعمال سیاست‌های اشتباه و غیر علمی کشاورزان کشورمان را دچار سردرگمی و نگرانی‌های شدید کردند. توزیع تراکتور به بدترین نحو ممکن و با حداقل معیارهای زراعی، فنی و اجتماعی صورت گرفته است.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد با توجه به عدم آگاهی و تسلط بر مباحث علمی و فنی از سوی مسولان تصمیم گیر در این مرکز، همه پتانسیل‌های موجود صرف ورود به مسئله فروش تراکتور و ادوات شده است. این در حالی است که در شرح وظایف این مرکز ۱۷ عنوان وظیفه به صورت مشخص آمده است. به نظر می‌رسد کوتاه‌ترین و پرنفوذترین ابزار سیاسی جهت ابراز توانایی به مدیران رده بالا و مخدوش کردن افکار عمومی جامعه کشاورزی کشور، همین مسئله است. وضعیت نابسامان فعلی در پایین‌ترین سطح ممکن از فعالیت‌های مرکز جایی مشخص می‌شود که در طول سالیان دهه ۷۰ و ۸۰ با وجود مدیران، متخصصان و کارشناسان خبره آن مرکز، برنامه‌های مدون کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت بر پایه مطالعات علمی و بر اساس خرد جمعی و با در نظرگرفتن نظرات اساتید دانشگاه و متخصصان مراکز تحقیقاتی گردآوری شده بود. نتیجه نیز ارتقای کمی و کیفی تولید محصولات و همچنین در سال‌های خودکفایی محصولات استراتژیک نمایان شد.
با آمارهای به ظاهر زیبای کنونی باید کشورهای همسایه را هم تحت پوشش می‌دادیم!
وی اضافه کرد: این در حالی است که در یک دهه گذشته با شعارها و آمارهای به ظاهر زیبا از سوی مرکز توسعه، هم اکنون باید علاوه بر مکانیزاسیون کشاورزی ایران، کشورهای همسایه نیز تحت پوشش مکانیزاسیون قرار می‌گرفتند. با توجه به شناختی که در طول دو دهه گذشته از مرکز وجود دارد، معتقدم بهترین، باسوادترین‌ترین و دلسوزترین کارشناسان ماشین‌ها و مکانیزاسیون در این مرکز حضور دارند و بهترین اتفاق این مرکز حضور این افراد متخصص است. اما به وضوح مشخص است مدیریت سلیقه‌ای، کاملاً غیر علمی و شعار محور این مرکز، پتانسیل بالقوه نیروی انسانی را که روزگاری سند مکانیزاسیون برای کشور تدوین می‌کردند و بازوی توانای فنی وزارت جهاد کشاورزی بودند از بین برده است. مدیریت کلان مکانیزاسیون کشاورزی کشور در یک دهه گذشته جز کارهای رسانه‌ای از طریق ایجاد آمارهای عجیب و البته با قالبی زیبا، هیچ تاثیری در افزایش بهره وری پایدار تولید محصولات کشاورزی نداشته است.
به گفته قهدریجانی اگر به تاریخ یک دهه گذشته مرکز نگاهی بیندازیم و شعارها و آمار اعلامی مدیریت مرکز توسعه مکانیزاسیون را بررسی کنیم، به راحتی در می‌یابیم با وجود شعارها و با افزایش فروش تراکتور، وضعیت تولید، کشاورزی و وضعیت اقتصادی کشاورز تفاوتی نداشته است.
چطور ضریب مکانیزاسیون بالا رفته اما تولید محصولات کشاورزی کمتر شده است؟!
وی با انتقاد از این شرایط گفت: مگر می‌شود که ضریب مکانیزاسیون را افزایش دهید و در تولید تفاوتی ایجاد نشود و حتی کاهش هم وجود داشته باشد. این موضوع نشان دهنده این مسئله است که اساسا در عمل هیچ پیشرفت موثری صورت نگرفته بلکه در شرایط مختلف پسرفت‌های اساسی در مکانیزاسیون کشاورزی کشور صورت گرفته است. این پسرفت در وضعیت تعاونی‌ها و تشکل‌ها نیز وجود داشته است. مگر می‌شود با وجود مکانیزاسیون صحیح و بهره وری و توزیع علمی و مناسب ماشین آلات در کشور قیمت محصولات کشاورزی اینچنین افزایش پیدا کند؟ البته که صرفاً ورود ماشین در مزرعه این مسئله را حل نمی کند. اما مدیریت مکانیراسیون چه جایگاهی دارد؟
این پژوهشگر دانشگاه ادامه داد: آموزش بهره برداران، سازندگان و کاربران ماشین‌ها که زمانی از مهمترین وظایف مرکز بود، در ۱۰ سال گذشته کاملاً به فراموشی سپرده شده است. امروزه با وجود مکانیزاسیون در مزرعه، هزینه‌های تولید برای کشاورزان (با احتساب تورم نقطه‌ای یا متوسط) کاهش نیافته است. دخالت در نظام قیمت‌های ماشین‌ها و ادوات کشاورزی و برهم زدن تعادل عرضه و تقاضا در بازار و اعمال سلیقه و ایجاد رانت در توزیع ماشین‌ها و ادوات کشاورزی باعث شده تا سازندگان و تامین کنندگان ماشین‌ها و ادوات کشاورزی کشور در اثر مدیریت سلیقه‌ای و ناصحیح مرکز بوده، روز به روز دلسردتر شوند. مگر می‌شود در کشور بزرگ ایران که بالغ بر ۵۰۰ واحد تولید ادوات کشاورزی مشغول به فعالیت هستند، تسهیلات و امکانات و رانت برای یک عده مشخص شود.
این استاد دانشگاه گفت: در کشورهای توسعه یافته صنعتی و کشاورزی، اتحادیه‌ها، انجمن‌ها و تشکل‌ها بزرگترین بازوان اجرایی دولت‌ها در اجرای کشاورزی مکانیزه محسوب می‌شوند و نکته جالب و البته تاسف انگیز اینجاست که این تشکل‌ها و انجمن‌ها و اتحادیه در کشور ما مورد غضب و ظلم برخی مدیران دولتی قرار گرفته‌اند. وزیر محترم جهاد کشاورزی، از بدو قبول مسئولیت نسبت به فعال سازی و حمایت از این تشکل‌ها در همه حوزه‌های کشاورزی تاکید داشته‌اند، اما مرکز توسعه مکانیزاسیون خلاف نظر و استراتژی وزارت عمل می‌کند. این همه اعتماد بنفس از کجا آمده است؟
قهدریجانی با اشاره به اینکه این مرکز در گذشته یکی از متولیان اصلی در توسعه خدمات تعاونی و شرکت‌های خدمات مکانیزه بود، گفت: در ۱۰ سال گذشته با مدیریت نادرست، عدم پیگیری‌های مناسب استانی و عدم فهم صحیح از وجود ارزشمند تعاونی‌ها در حوزه مکانیزاسیون کشاورزی، به معنای واقعی این شرکت‌ها و تعاونی‌ها به ورطه نابودی کشیده شده است. برخلاف توصیه اکید وزیر جهاد کشاورزی در مورد حمایت از توسعه تشکل‌ها و تعاونی‌ها در حوزه کشاورزی مرکز توسعه مکانیزاسیون از طریق عدم حمایت از تشکل‌های خصوصی و تعاونی‌ها یکی از اصلی‌ترین موانع توسعه تشکل‌های مکانیزاسیون است.
الان نبود مرکز مکانیزاسیون برای کشاورزان بهتر است
وی با بیان اینکه مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی بزرگترین عامل بازدارنده در توسعه مکانیزاسیون کشاورزی کشور است، تصریح کرد: اگر چنین مرکزی (البته با سازوکار های مدیریتی فعلی) وجود نداشته باشد، کشاورزان به تنهایی بهتر می‌توانند به تامین تراکتور، ادوات و افزایش بهره وری تولید از طریق عرضه و تقاضا در بازار مصرف بپردازد.
وی ادامه داد: یکی از بخش‌های این مرکز توسعه، مرکز تست ماشین‌های کشاورزی کرج است. این مرکز که بعدها به گروه آزمون و استانداردسازی تغییر نام یافت، یکی از مهمترین و فنی ترین مراکز وزارت جهاد کشاورزی بوده است. چنانکه از گذشته و به خصوص در دهه ۶۰ و ۷۰ اوج فعالیت‌های خود را با وجود کارشناسان خبره و متخصصین مربوطه، از طریق سیاستگذاری‌ها و تدوین استانداردهای آزمون انجام داده است. به نحوی که در اوایل دهه ۷۰، تدوین استانداردها برای بیش از ۲۵ آزمون تخصصی در این مرکز انجام می شده است. در دهه ۸۰ دوره‌های آموزشی بسیار زیاد شد و اعتماد به بخش خصوصی بسیار افزایش پیدا کرد. کمک و راهنمایی به بخش های خصوصی صورت گرفت اما در دهه ۹۰ این مرکز تست به یکی از ضعیف‌ترین مراکز انجام تست ماشین‌های کشاورزی در طول دوران خود مبدل شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم تحقیقات تهران ادامه داد: ۲۵ آزمون تخصصی به کمتر از هشت مورد آزمون تبدیل شده است. کارشناسان خبره و متخصص و فنی در این مرکز توسعه در طول این مدت هرکدام به نحوی کنار گذاشته شده‌اند. هر چند این مرکز هم اکنون نیز از تعداد کارشناسان کم اما پرتلاشی بهره می‌برد که هر کدام سهم مهمی در ارزیابی و ارتقای بهتر کیفیت ادوات ایفا می‌کنند.
وجود تعارض منافع در مرکز مکانیزاسیون
وی با بیان اینکه یک مشکل اساسی و بنیادی این مرکز را فرا گرفته، گفت: تعارض منافع بزرگترین آفت این مرکز قدیمی و مهم کشور است و بدون شک بزرگترین خیانت به تولیدکنندگان زحمتکش و کشاورزان کشورمان است. برخی از مدیران مسئول این مرکز که خود متولی بررسی و نظارت کیفی نیرومحرکه‌ها و ادوات کشاورزی کشورند، از تولید کنندگان و تامین کنندگان ادوات مختلف کشاورزی در کشور هستند. قطعا این اتفاق دل همه کشاورزان و تولید کنندگان و سازندگان کشور را به درد می‌آورد. چطور می‌شود که مسئول نظارت بر آزمون ماشین‌های کشاورزی و مسئول هماهنگی درج نام ادوات کشاورزی در سامانه مربوط به دریافت تسهیلات بانکی، خود یک تولید کننده و تامین کننده در این صنعت باشد. این کار را می‌توان اینگونه شبیه سازی کرد که همزمان فردی در لیگ برتر فوتبال هم داور باشد هم تیم فوتبال داشته باشد. مشکل به همین جا ختم نمی‌شود. توزیع غیر یکنواخت و کاملا سلیقه‌ای درخواست کنندگان آزمون و حمایت‌های یکجانبه از برخی شرکت‌های همکار آزمون، روح بی عدالتی و یأس و نامیدی را برای سایر شرکت‌های همکار در سراسر کشور به وجود آورده است. مجموع این اتفاقات، گروه آزمون و استانداردسازی مرکز مکانیزاسیون را به یکی از ضعیف‌ترین، بی اثرترین و نامطمئن‌ترین بخش‌های مرکز توسعه مکانیزاسیون تبدیل کرده است.
قهدریجانی ادامه داد: امروزه مکانیزاسیون کشاورزی نه تنها کمکی به تولید و کمک به کشاورزی نیست بلکه یکی از عوامل مهم در تخریب آرامش کشاورز از طریق سازوکارهای ناصحیح و مدیریت‌های سلیقه‌ای و غیرعلمی محسوب می‌شود.
قهدریجانی در ادامه ضمن انتقاد از شعارهای تکراری افزایش شاخص‌های توسعه مکانیزاسیون کشاورزی توسط مسئولان مربوطه بیان کرد: از بین شاخص‌های علمی و فنی که کشورهای توسعه یافته آن را مبنای ارتقا و توسعه مکانیزاسیون می‌دانند، صرفا یک شاخص (افزایش ضریب مکانیزاسیون از طریق افزایش تراکتور) نمی‌تواند بیان کننده توسعه شاخص‌ها باشد. بنابراین شعاردادن و تیتر خبر زدن‌های تکراری ممکن است برای ارائه گزارش عملکرد مدیران رده بالا مناسب باشد اما نکته حائز اهمیت این است که در مزرعه و برای وضعیت کشاورز هیچ تاثیر مثبتی نداشته است.
وی اضافه کرد: باتوجه به شاخص‌های کاربردی، علمی و هدفمند موجود در علم مکانیزاسیون کشاورزی همچون ضریب توان اجرایی بالقوه و بالفعل تراکتور و نیرومحرکه‌ها، ظرفیت مکانیزاسیون عملیات‌های مختلف کشاورزی، ظرفیت موثر مزرعه‌ای ادوات، راندمان‌های زراعی نیرومحرکه‌ها و ادوات، شاخص‌های مدیریت مصرف انرژی (بهره وری و راندمان انرژی) و غیره، می‌توان به نتایج به مراتب علمی، درست و واقعی در مکانیزاسیون کشور دست یافت. در حالی که حدود یک دهه است با شاخص ضریب مکانیزسیون (اسب بخار در هکتار) شعار توسعه می‌دهند.
این استاد دانشگاه با انتقاد از اینکه مسئولان کلان مکانیزاسیون کشور، فهم صحیح و علمی از شاخص‌های معتبر، به روز، کاربردی و پایدار مکانیزاسیون در تولید ندارند، گفت: البته که درک صحیح از این شاخص‌ها مستلزم تحصیلات پایه‌ای در رشته مهندسی ماشین‌های کشاورزی است و این امر طبیعی است که مدیری که سطح پایه تحصیلاتش در رشته کارشناسی زراعت است هرگز نمی‌تواند مسائل فنی همچون توان، نیرو، کشش، نیرو محرکه‌ها، فشردگی خاک و مقاومت‌های خاک را به صورت عمیق تحلیل کند. مگر اینکه از مشاوران متخصص بهره مند باشد که گویا از همه نوع مشورتی نیز این مدیران با اعتماد بنفس بالا بیزارند.
قهدریجانی در پایان عنوان کرد: امیدوارم با وجود تشکیل دولت جدید و حضور دکتر ساداتی نژاد به عنوان وزیر جهاد کشاورزی و نگاه خاص ایشان به مسئله رفع مشکلات کشاورزان به صورت اساسی و پایه‌ای زمینه برگشت مجدد قدرتمندانه و توانای مرکز توسعه مکانیزاسیون به عنوان مهمترین بازوی فنی وزارت جهاد کشاورزی با تغییر سازوکارهای مدیریتی نابسامان فعلی فراهم شود.
