بررسی عمل خیر در جامعه امروز و ویژگی‌های سازمان مردم نهاد در گفت‌وگو با دکتر « اعظم آهنگر»
سازمان‌های خیریه چه ویژگی باید داشته باشند؟
باید غیرانتفاعی باشد و سرمایه اجتماعی‌اش آنقدر قوی باشد که مردم به آن اعتماد کنند. سازمان خیریه نباید وابسته به بهزیستی و کمیته امداد باشد. همچنین نامش در لیست خیریه‌های معتبر باشد که سازمان‌ها و شرکت‌ها با خاطر آسوده درصدی از وجوه مربوط به مسئولیت‌اجتماعی خود را به آن موسسه پرداخت کنند. حساب و کتاب مالی‌اش شفاف باشد و نظارت و بازرسی قدرتمندی داشته باشد. با وجود این ویژگی‌ها می‌توان اسم سازمان خیریه مردم نهاد (NGO) را به زبان آورد.
از نظر شما کار خیر به چه معناست؟ این مفهوم فقط به کمک مالی بازمی‌گردد یا ابعاد گسترده‌ای دارد؟
کار خیر ممکن است در هر حوزه‌ای اتفاق بیفتد. یعنی امکان دارد شما در حوزه کاری خود، فعالیتی انجام دهید یا زمان‌تان را برای کار خیر صرف کنید. مانند آموزش برای توانمند کردن یکی از کارکنان یا نگهداری از پدرومادر سالمند.
شما مراقبت از پدرومادر را کار خیر می‌دانید یا وظیفه و مسئولیت‌پذیری فرزند؟
بخشی از آن وظیفه‌ست. اما چند نکته وجود دارد که این وظیفه را تبدیل به کار خیر می‌کند. اول اینکه بیش از هرچیزی وظیفه ما حفظ بقای زندگی خودمان است. از طرفی ساختار جامعه به گونه‌ای است که اکثر افراد ثروتمند نیستند و مجبورند برای زندگی خود تلاش مضاعف داشته باشند که نگهداری از والدین آنها را مجبور می‌کند از خود و زندگی‌شان بزنند. این موضوع در حالی است که در دوره امروز تعداد فرزندان کم است و مسئولیت مراقبت فقط به عهده یک یا دو فرزند است. در این میان خانم و آقا شاغل هستند و بچه‌های کوچک خود را به مهد می‌فرستند. نگهداری پدر ومادر بیمار ممکن است به قیمت از دست دادن شغل و درآمد باشد. برای همین در کنار حق پدر و مادر بر فرزند، یک کار خیر اتفاق می‌افتد. اکنون که جامعه ما به سوی سالمندی رشد دارد خوب است که برای این موضوع اندیشیده شود. همدردی بخشی از فضلیت انسانی است که باید از نزدیکان شروع شود.
جنبه‌های دیگر کار خیر چیست؟
فعالیت‌های عام‌المنفعه جزء کارهای خیر هستند. بخشش هم می‌تواند کار خیر باشد. بخشش به این معنا که مثلا فروشنده‌ای یا تعمیرکاری، خدماتی می‌دهد یا کالایی می‌فروشد و دستمزد و سود کمتری از کسی که می‌داند پول چندانی ندارد، می‌گیرد. کار خیر حتی در مفهوم معنویات هم گستردگی دارد. کسانی که زمانی را به تلاوت قرآن، ذکر و… برای اموات خود صرف می‌کند، عمل خیر انجام داده‌اند. همچنین پیش‌قدم شدن برای ازدواج، پیدا کردن شغل هم از کارهای خیر است. هر کاری که برای دیگران مفید باشد جزء کار خیر محسوب می شود. در فرهنگ دینی ما هرکاری که برای رضای خدا انجام شود و عمل درستی باشد عمل صالح شمرده می شود اگر در زمره واجبات باشد به عنوان وظیفه دینی تلقی می گردد. اگر مستحب و غیر مناسک عبادی باشد صدقه نیز نامیده می شود حتی اگر برای خود انسان یا نزدیک‌ترین افراد به انسان باشد.
باتوجه به معانی گسترده‌ای که برای کار خیر وجود دارد چرا بیشتر به کمک مالی می‌شناسیم؟
از آنجایی که هدف زندگی بیشتر مردم به سوی مادیات گرایش پیدا کرده، اکثر افراد درباره کار خیر هم مادی فکر می‌کنند. اما در کنار این موضوع نکته‌ای را می‌خواهم بگویم. اینکه در جامعه کنونی بیشتر مردم عادت کردند زندگی خود را مانند ثروت، خورد و خوراک، فعالیت‌های روزانه‌شان را نمایش دهند، کار خیرشان را هم عیان می‌کنند. در صورتی که اصل کار خیر این است که بی‌ادعا و مخفی باشد. اما اکنون برخی خیرین کارهای خود را در بوق و کرنا می‌کنند.
خوب، بسیاری معتقدند اتفاقا باید اطلاع‌رسانی شود تا دیگران هم انجام کار خیر را یاد بگیرند و ترغیب شوند!
بله اما دلیلی که در دین گفته می‌شود کار خیر باید مخفی بماند این است که افراد از شرایطی که ممکن است با کار خیر پیش آید، سوءاستفاده نکنند و غرور برایشان ایجاد نشود. چراکه وقتی کار خیر مطرح می‌شود، افراد، چهره مثبتی پیدا می‌کنند و با اعتماد ایجاد شده موقعیت سوءاستفاده شکل می‌گیرد. به عنوان نمونه ما پروسه سلبریتی‌های خیّر را داریم که بارها دیده شده بعد از انجام کار خیر در موقعیت مناسب از فعالیت‌هایشان استفاده لازم را برده‌اند.
در کنار سلبریتی‌ها، گروه‌های جهادی یا گروه‌های نذر فرهنگی و… هستند که با تبلیغات جریان‌سازی می‌کنند. شما با این روش موافق هستید یا مخالف؟
گروه جهادی با سلبریتی متفاوت است. سلبریتی فرد است اما گروه جهادی، گروه است و افراد در آن گمنام هستند. بدون هیچ نام و نشانی در مکان‌هایی که نیاز به کمک داشته باشند، خدمت می‌کنند. اما این ماجرا برای خیّر سلبریتی فرق می‌کند. اگر خاطرتان باشد، بعد از زلزله بوئین زهرا، « غلامرضا تختی» برای بازسازی شهر کمک مردمی جمع کرد و در آن سال کمک مردم بیشتر از کمک دولت پهلوی بود. به نوعی « غلامرضا تختی» از آوازه و اعتماد خود برای ساخت شهر استفاده کرد اما در حال حاضر بسیاری از خیّرین سلبریتی از عنوان کار خیر برای کسب آوازه استفاه می‌کنند تا به اهدافی که در نظر دارند، برسند. به نوعی کار خیر، سرمایه اجتماعی برای خیرین سلبریتی می‌آورد که در زمان مناسب به سرمایه مالی تبدیل می‌شود. ما سلبریتی‌های بسیاری با این روش می‌شناسیم. به همین دلیل می‌گویم انجام کار خیر فردی، نیازی به خبررسانی ندارد. گروه ها و موسسات از باب جلب کمک و دادن گزارش در جهت شفافیت می‌تواند اطلاع رسانی کنند.
این موضوع به خاطر اعتماد و ارزشی است که مردم به سلبریتی‌ها دارند. چرا مردم به جای کمیته امداد، جشن نیکوکاری، بهزیستی و … باید به افراد چهره‌ها اعتماد داشته باشند؟
متاسفانه میزان سرمایه اجتماعی دولت کاهش پیدا کرده است. بسیاری از هنرمندان خود را با مردم یکی می‌دانند. کاری که شاید بسیاری از دولتمردان انجام ندهند و زندگی آنها از مردم جداست. رییس جمهور باید بین مردم دیده شود. منطقه زندگی‌اش جایی باشد که مردم زن و بچه او را ببیند که از سوپرمارکت و مرغ‌فروشی سرکوچه خرید می‌کند. همچنین اکنون مردم با ارقامی از اختلاس سروکار دارند که نمی‌توانند برای آن الگوسازی کنند که با این مبالغ چه کاری می‌توان انجام داد. در این شرایط اعتمادی به سازمان دولتی شکل نمی‌گیرد. اتفاقا مردم دوست دارند که افراد نیازمند را حمایت مالی کنند از نوع کمک‌هایی که به سلبریتی‌ها می‌رسد، این موضوع مشهود است.
اکنون کار خیر باید چگونه پیش رود؟
سازمان‌های مردم نهاد (NGO)، بهترین روش برای انجام کار خیر است. به نوعی مردم و معتمدان محلی، صنفی و… گروه‌هایی را تشکیل دهند که به صورت مردمی و خودجوش نیازمندان را تحت پوشش قرار دهند.
در جامعه، انجام کار خیر چقدر اهمیت دارد؟
همانطور که گفتم کار خیر معانی و مفاهیم متعددی دارد. برخی از اعمال خیر بین مردم جا افتاده است و به آن توجه می‌کنند و اهمیت قائلند. مانند نذری که افراد مومن و معتقد برای تعظیم و تکریم اهل بیت علیم السلام انجام می‌دهند. از آنجایی که ما جامعه‌ای دینی و مذهبی داریم این عمل خیر اهمیت به‌سزایی دارد. نذر غذا که نذر مرسومی است و در مناسبت‌های مذهبی بین مردم توزیع می‌شود. البته اگر به تاریخ مراجعه کنید نذر غذا باتوجه به نیاز جامعه بوده است. در دوره‌ای که غذا در جامعه کم بود، بانیان هیئت‌ها غذا نذر می‌کردند که این نیاز جامعه کمتر شود. اکنون هم اگر نذری صورت می‌گیرد باید مطابق با نیاز جامعه باشد. یا حتی وقف که یک عمل خیر جاری است و حتی بعد از فوت افراد هم باقی می‌ماند باید مطابق با نیاز جامعه باشد.
غیر از نذر، فعالیت‌های مسئولیت اجتماعی، تلاوت قرآن و… برای آخرت اموات و کارهای اخلاق‌مدارانه هم جزء کار خیر به شمار می‌آید که ممکن است مردم انجام دهند.
اکنون نیاز جامعه چیست؟
چقدر خوب می‌شود که مردم فعالیت‌هایی را حمایت کنند تا وضعیت اشتغال جوانان درست شود. وقف یا نذر یا عمل خیر خود را به سمت سلامت، اشتغال، تحصیل، ازدواج و حمایت از ایتام ببرند. تصور کنید ما تالار عروسی وقف کنیم یا نذر کنیم هزینه ورودی یک شب از تالار عروسی برای خانواده بی‌بضاعت را بپذیریم. اگر آتلیه داریم نذر کنیم یک شب خدمات عکاسی را به عروس و داماد کم‌درآمد ببخشیم. همچنین درآمد یک پاساژ یا مغازه را بگذاریم برای آزاد کردن زندانیان جرایم غیرعمد یا قسمتی از رهن و اجاره خانه را می‌توان بخشید. به نظرم این خیرات کاربردی است.
انجام برخی فعالیت‌ها از سوی مسئولان باید انجام شود و جزء حقوق شهروندی به شمار می‌آید اما به نام کار خیر تمام می‌شود. چطور می‌توان دوگانه حقوق شهروندی و کار خیر راحل کرد؟
حق شهروندی و کار خیر دو معنای متفاوتی دارد. حق شهروندی امکانات رفاهی و مزایای نسبی است که باید در شهر از آن برخوردار باشیم. مانند احترام اجتماعی، عبور از پیاده‌روی سالم، استفاده از حمل و نقل عمومی درست ومناسب. همچنین یکی از حقوق شهروندی من این است که باتوجه به شاغل بودنم حق 3 وعده غذا و خوراک داشته باشم. وقتی این حق فراهم نباشد در قالب کار خیر و مسئولیت اجتماعی به عهده خیرین و گروه‌های معتمد می‌افتد. دولت به خاطر حق شهروندی وظیفه دارد از سرمایه‌داران مالیات درست دریافت کند و آن را برای مردم هزینه کند و همچنین از انفال (دارایی ها و اموال عمومی) را برای ایجاد فرصت بیشتر برای زندگی همه مردم و حمایت ازاقشار آسیب پذیر استفاده کند اما وقتی بنا به دلایلی این اتفاق نمی‌افتد، برخی از سازمان‌ها و نهادهای مردمی مسئولیت این کار را به عنوان بخشش به عهده می‌گیرند.
البته بسیاری معتقدند خرج کردن برای کار خیر انگار خرج برای رضایت و حال خوب خودت است!
این گفته را در احادیث مختلف می‌بینیم که اگر ببخشی ده برابر برایت جایگزین می‌شود یا روی صندوق صدقات نوشته شده، صدقه هفتاد بلا را دفع می‌کند. همچنین کتاب‌های روانشناسی موفقیت که با عنوان‌های مختلف در بازار موجود است بر این موضوع تاکید شده که ببخشید تا برای شما جایگزین شود. تجربه هم نشان داده این اتفاق می‌افتد. در این شرایط یک معامله مطرح است و همین معامله باعث حال خوب ما می‌شود چون احساس می‌کنیم خودمان اقدامی برای پیشرفت و رشد خود را برداشته‌ایم. اما یادمان نرود طرف معامله اگر خدا باشد پاداش ابدی دارد و البته اگر گامی بالاتر برداریم و بجای معامله فقط کسب خشنودی خدا را در نظر بگیریم آن وقت تبدیل به انسانی خدایی شده ایم.
کار خیر آسیب هم دارد؟
بله گاهی می‌تواند آسیب‌زا هم باشد. مثلا چند سال پیش برای ایجاد شغل در روستاها، گروه تسهیلگری تشکیل دادیم و به روستاها سفر می‌کردیم. روستایی در استان اردیبل بود که 70 درصد جمعیت آن تحت پوشش کمیته امداد بودند و با وجود توانمندی که در روستا وجود داشت حاضر نبودن کسب و کاری در روستا داشته باشند. دلیل‌شان این بود که با داشتن شغل حقوق کمیته امداد آنها قطع می‌شود. البته این را هم بگویم جوانان این روستا به تهران می‌آمدند و در مترو دست‌فروشی می‌کردند. برای همین می‌گویم اولویت اول کار خیر باید ایجاد اشتغال باشد تا واریز حقوق پرداختی.
خود شما کار خیر انجام می‌دهید؟
اجازه بدهید مخفی بماند. چون همانطور که در مصاحبه گفتم کار خیر نباید بیان شود و به نظر من این معامله باید بین خود و خداوند باشد و بس.
معرفی کوتاه: خانم دکتر اعظم آهنگر ،جامعه شناس با گرايش مسائل اجتماعي ايران فارغ التحصیل از دانشگاه تهران در حال حاضر در دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی مدیر بخش مطالعات شهری و منطقه ای می باشند. وی پایان نامه دکتری خود را با عنوان بررسی ارتباط سبک زندگی و قربانی شدن بانوان در سال 1394 دفاع کرد. او تاکنون در ۲۶ طرح پژوهشی به عنوان مجری طرح یا همکار اصلی حضور داشته است. به عنوان استاد راهنمای ۹پایان نامه و نویسنده 6 مقاله علمی، پژوهشی و ارائه دهنده 12 مقاله به همایش های ملی کارنامه درخشانی دارد خانم دکتر آهنگر دارای یک مقاله علمی تخصصی و یک کتاب منتشر شده است. تاکنون در 17 پروژه علمی ، اجرایی شرکت داشته است. ایشان از سال 1386 تاکنون به تدریس در دانشگاه های مختلف اشتغال دارند.